|
Joba
1.Miynet ónimdarliǵi hám kórsetkishleri haqqinda túsinik
2.Miynet ónimdarliǵinda keri kórsetkish haqqinda túsinik
3.Jumissizliq haqqinda tusinik
Miynet ónimliligi - islep shıǵarıw processinde kisiler miynetiniń paydalılıǵı, natiyjeliligi hám jemisi; Miynet ónimliligi isleytuǵın málim waqıt birligi (saat, smena, ay, jıl ) ishinde tayarlaǵan ónim kólemi menen ólshenedi. Miynet ónimliligi tarmaqları hám kárxanalarda miynet ónimliligi jalpı yamasa sap ónim tiykarında esaplanadı. Jıllıq ónim kólemin ortasha isleytuǵınlar sanına bolıw arqalı bir isleytuǵın esabına jaratılǵan ónim anıqlanadı.
Miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi ónim birligin óndiriste miynet sarpınıń azayıwı bolıp esaplanadı. Miynet ónimliligi joqarı bolsa, jámiyet hár bir xızmetker esabına kóbirek ónim tayarlaw, sonlıqtan, óziniń ósip baratırǵan mútajliklerin tolıqlaw qandırıw múmkinshiligine iye boladı. Miynettiń tiykarǵı kapital menen támiyinleniwin jaqsılaw, pantexnika rawajlanıwı jetiskenlikleri hám jańa texnologiyanı engiziw, islep shıǵarıw processlerin avtomatlastırıw, xızmetkerlerdiń mamanlıǵın hám texnikalıq tayarlıq dárejesin, mádeniyatın, maǵlıwmatın asırıw Miynet ónimliligi artıwınıń eń zárúrli faktorlarınan bolıp tabıladı.
Miynet resursları mámleketdegi miynetke uqıplı yaǵnıy miynet qılıw
qábiletine iye bolǵan kisilerdi quraydı. Ózbekstan Respublikasınıń
Miynet Kodeksine (1995 jıl 21 dekabr) tiykarınan miynet qılıw jasındaǵılar 16
jastan, er adamlar - 60 jasqa shekem, hayallar bolsa 55 jasqa shekem belgilengen. Álbette bul
jas daǵı adamlardıń barlıǵın miynet resursı quramına kiritip bolmaydı, sebebi
bul jas daǵı I-II gruppa mayıpları miynet qılıw qábiletine iye emes. Usınıń menen32
birgelikte 16 jasqa tolmaǵan jaslar hám pensiyaǵa shıqqan kisiler de miynet
qılıp atırǵan bolıwı múmkin. Sonday etip, miynet resursları (MR) miynet
jasındaǵı miynetke uqıplı kisiler, hám de islep atirǵan jaslar (IYO) hám
pensiyashılar (IN) den ibarat esaplanadi.
Miynet resursları sanın tómendegishe esaplaw múmkin:
MR = MYO - N + IYO + IN.
Bul jerde: MYO - miynet qılıw jasındaǵı xalıq ;
N - I-II gruppa mayıpları. Ózbekstan miynet resursları menen joqarı dárejede támiyinlengen mámleket esaplanadı. Respublikada jaslar kóp bolǵanlıǵı sebepli, olar miynet jasına jetken tárepke miynet resursları sanı jıldan - jılǵa asıp barıp atır. Miynet resurslarin tómendegi belgileri boyinsha gruppalaw úyreniw mumkin:
• mulkshilik formasi boyinsha;
• xalq xo‘jaligi tarmaqlari boyinsha;
• siyasiy gruppalar boyinsha;
• jasi hám jinsi boyinsha;
• maǵlumati boyinsha;
• milleti boyinsha hám basqalar.
Aymaqlar boyınsha mıynet resurslari úyrenılıp , bul aymaqlarda xaliqtiń
bandlik dárejesı , jumissizliq hám sol siyaqli ko‘rsetkıshler tiykarinda islep shiǵariwdi
jayǵastiriw, hámde qaysi tarmaqlardi joqari dárejede rawajlandiriw máseleleri sheshiledi.
Miynet resurslariniń tarmaqlar boyınsha úyreniliwi makroekonomikalıq
statistikada zárúrli áhmiyetke iye. Sebebi miynet resurslariniń qaysı tarmaqta
kóp bandlilıgine qaray mámleket ekonomikasına baha beriledi. Egerde sanaatda bánt
bolǵanlar úlesi joqarı bolsa (awıl xojalıq tarmaǵında bánt bolǵanlardan )
bunday mámleketlerdi industrial ekonomikalı mámleket dep ataladı. Egerde miynet
resurslariniń úlken bólegi awıl xojalıǵında bánt bolsa, bunday mámleket agrar
ekonomikalı mámleket esaplanadı. Halqaro statistikalıq ulgilerde ekonomikalıq aktiv xalıq túsinigi bolıp,
ónim islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiw ushın jumıs kúshin (miynetin ) usınıs
etiwge tayın kisiler bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq aktiv xalıq xalıq xojalıǵı túrli tarmaqlarında miynet qılıw menen bánt
boladı. Lekin túrli sebeplerge kóre islemesten júrgen ekonomikalıq aktiv xalıq bolıwı
múmkin, olardı jumıssızlar dep ataladı. Sonday eken ekonomikalıq aktiv xalıqtı jumıs penen bánt hám jumıssızlar gruppalarına ajıratıw kerek.
Jumıs penen bánt xalıqqa túrli múlk formasına tiykarlanǵan (mámleket kárxana hám
shólkemlerinde, shirket hám áksioner jámiyetlerde, qospa kárxanalarda, dıyxan -
fermer xojalıqlarında hám sol sıyaqlılar ) kárxana hám shólkemlerde jalshı
retinde islep miynet haqi alıp atırǵan, hám de jalǵız tártipdegi isbilermenler, óz
xojalıqlarında islep atirǵan shaxslar kiredi.
Bazar ekonomikası sharayatında jumıssızlıqtı úyreniw áhmiyetke iye boladı.
Jumıssızlıq dep, ózine baylanıslı bolmagan sebeplerge ko're,islep turǵan jayınnan, miynet daramatinan bóleklengen, jumıs izlewshi shaxslar retinde dizimge alınǵan,mıynet qılıw,
kásiplik tayarlıqtan ótiwge tayın 16 jastan pensiya jasına shekem bolǵan puqaralar jumıssızlar taypasına kiredi.
Ekonomikada «to'li jumıs penen bántlik» degen túsinik bar. Lekin hesh qashan xalıqtı 100 % jumıs penen bánt etip bolmaydı. Sol sebepli belgili muǵdardaǵı xaliqtiń jumissiz bolıwı ekonomikalıq tárepten tábiyiy jaǵday esaplanadı.
Jumıssızlıqtıń tómendegi túrleri ámeldegi:
1) Friksion jumıssızlıq. Bularǵa jumıs izlep atirǵanlar yamasa
jaqın waqıtlar ishinde jumıs penen táminleniwi kutilip atirǵan jumisshi kúshleri kiredi.
2) Quram o 'zgeriwi menen baylanisli bolǵan jumıssızlıq.
Bunda jumısshı kúshi tezlik penen yamasa qısqa múddette jumıs taba almaydi. Ol mamanlıǵın ózgertiwi, qayta bilimlerdi jetilistiriwi, mag'lumat alıwı, kásip iyelewi kerek. Hátteki jasaw jayın ózgertiwine tuwrı keledi. Siklik jumıssızlıq. Islep shıǵarıw kóleminin tómenlewi yamasa toqtap qalıwı nátiyjesinde jumısshı kúshine bolǵan talaptıń
tómenlewi hám jumıssızlıqtıń payda bolıwı bolıp tabıladı. Siklik jumıssızlıqta
jumıssızlar sanı ko'beyedi. Biraq cikl o 'tkennen keyin jańa jumıs jayları
payda bolıp jumıssızlar sanı azayadı. Statistika jumıssızlıq dárejesin xarakterlew ushın absolut hám salıstırmalı kórsetkishlerden paydalanadı. Ma'lum aymaq
boyınsha ma'lum dáwir yamasa ma'lum moment ushın jumıssizlardiń absolut sanı anıqlanadı. Lekin onıń intensivlik dárejesin anıqlaw ushın jumıssızlıq koefficiyenti esaplanadı. Onıń ushın jumıssızlar sanı miynet resursları sanına bólinedi hám protsentte ańlatiladi. Bazar ekonomikası sharayatinda 5—7 % jumıssızlıq bolıwı tábiy jaǵday esaplanadı.
Ózbekstan Mámleket statistika informaciyasina tiykarınan 2005-jılda miynet shólkemlerine jumısqa jaylastırıwda járdem beriwdi sorap 410, 3 mıń puqara shaqırıq etdi. Bul 2004-jıldıń sol dáwirine salıstırǵanda 14, 7 mıń kisige yamasa
3, 4% ga kem bolıp tabıladı.
1. Miynet bazarı statistikası mánisi jáne onıń wazıypaları
2. Miynet resursları jáne onıń mánisi.
3. Miynet resurslariniń gruppalanıwı.
4. Miynet resursları kóbeyiw kórsetkishleri
5. Miynet resursları azayıw kórsetkishleri
6. Ekonomikalıq aktiv xalıq statistikası.
7. Xalıqtıń bántlik kórsetkishleri
8. Jumıssızlıq jáne onıń túrleri, jumıssızlıq dárejes
№13 TEMA ATI: Is haqi hám jumisshi kúshine sarplanǵan qárejetler statistikasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
