|
TEMA :AYMAQLIQ TURMIS DÁREJESIN AŃLATIWSHI ULIWMA KÓRSETKISHLER
Joba
1Aymaqtiń uy-jay menen táminlengenligi kórsetkishleri
2.Aymaqtiń ruwqiy aǵartiwshiliq dárejesin ańlatiwshi kórsetkishler
3.Dáramat teńsizligi
Turmıs dárejesi social kategoriyalarning áhmiyetlilerinen biri bolıp,
onı tar hám keń mániste túsiniw múmkin. Tar mánistegi turmıs
dárejesi - bul xalıqtıń materiallıq baylıqlar hám xızmetlerdi tutınıw qılıw daǵı
erisilgen dárejesi. Keń mániste bolsa jámiettiiń jasawı ushın
jaratılǵan sociallıq-ekonomikalıq sharayatlar kompleksin óz ishine aladı.
Adamlardıń turmıs dárejesi kategoriyasi ekonomikalıq ádebiyatlarda hár túrlı
aytinadi jáne onı sáwlelendiriwshi kórsetkishler sisteması da hár qıylı
kóriniske iye bolıp, olardı úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin: dáramatlar,
tutınıw hám jasaw sharayatları. Sol kórsetkishlerdiń barlıǵı pútkil
xalıq kóleminde hám xalıqtıń jan basına salıstırǵanda esaplanadı
Xalıqtıń pul dáramatları kólemi, quramı, olardan paydalanıw
baǵdarları hám xalıqtıń ayırım gruppaları arasında bólistiriliwi haqqındaǵı
hám basqa maǵlıwmatlar tiykarında adamlardıń turmıs dárejesin tiykarǵı socialekonomikalıq indikatorlari dúziledi.
Sociallıq-ekonomikalıq indikatorlar ortasha hám median kórsetkishlerde
ózgeris dárejesi, ushırasıw tezligi, toplaw, diferentsiyalash hám satıp
alıw qábileti sıyaqlılarda ańlatpalanadı. Sociallıq-ekonomikalıq indikatorlarni
esaplaw makroekonomikalıq kórsetkishlerdi dúziwge qoyılǵan talaplarǵa
tiykarınan, lekin social kórsetkishlerdiń ayriqsha qásiyetlerin
itibarǵa alǵan halda ámelge asıriladı. Turmıs dárejesin úsh qıylı jóneliste úyreniw múmkin:
1) barlıq xalıqqa salıstırǵanda ;
2) onıń social gruppalarına salıstırǵanda ;
3) hár túrlı dáramatqa iye bolǵan úy xojalıqlarına salıstırǵanda
Rossiya Federatsiyasi ekonomika ministrligi qasındaǵı «ekonomikalıq
kon'yunktura hám boljaw orayi» tárepinen 1992 jılda islep
shıǵılǵan «Bazar ekonomikası sharayatında adamlardıń turmıs dárejesin
ańlatiwshı tiykarǵı kórsetkishler sisteması» zamanagóy talaplarǵa juwap
beredi hám bir talay tolıq islengen. Onıń 7 bóliminde 39 ko'rsetkish
keltirilgen:
1. Jámlewshi kórsetkishler
2. Xalıq dáramatları
3. Xalıq ǵárejetleri hám tutınıwı
4. Xalıqtıń pul fondları
5. Jıynalǵan múlk hám turar jay
6. Xalıqtıń social qatlamlarǵa bóliniwi
7. Xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamı.
Adamlardıń turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler sistemasınıń aqırǵı
variantı BMT tárepinen 1978 jılda usınıs etilgen.
1. Tuwılıw, opat etiw hám basqa xalıqtı xarakterleytuǵın
kórsetkishler
2. Turmıstıń sanitariya -gigiena sharayatları
3. Azıq-túlik ónimlerin tutınıw qılıw
4. Turar jay sharayatları
5. Tálim hám kórkem óner
6. Miynet sharayatı hám bandlilik
7. Xalıqtıń dáramatları hám ǵárejetleri
8. Jasaw ma`nisi hám tutınıw bahaları
9. Transport quralları
10. Dem alıstı shólkemlestiriw
11. Social támiynat
12. Insannıń erkinshegi
Turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishlerdi shártli túrde
ólshew túrlerine qaray tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
a) sintetik baha kórsetkishleri (YaIM, tutınıw fondı, xalıqtıń
jámi dáramatları hám t.b. )
b) fizikalıq kórsetkishler, konkret material baylıqlardı tutınıwı kólemin
ańlatiwshı kórsetkishler (jeke múlk menen támiyinleniw dárejesi, azıq-awqat ónimler tutınıwı, tashilgan jolawshılar sanı hám t.b. )
v) baylıqlar bólistiriwi hám quramı koefficientlerdi ańlatiwshı salıstırmalı
kórsetkishler (xalıqtıń dáramatlar gruppaları boyınsha bólistiriwi,
dáramatlar hám tutınıwdı jiynawshi hám keliwtiriwshi kórsetkishler hám
t.b. ).
Turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler sistemasına tikkeley
tutınıw kórsetkishleri menen birge tutınıw múmkinshiligin ańlatiwshı
kórsetkishler ham kiredi. Olarǵa, mısalı, tutınıw fondı yamasa dáramat
dárejesi kórsetkishlerin kirgiziw múmkin
«Turmıs dárejesin» ańlatiwshı kórsetkishler sisteması kóp
bolǵanlıǵı sebepli házirgi waqıtta qatar jámlewshi kórsetkishler de
qollanıladı hám olardan biri insan múmkinshiliklerin rawajlanıw indeksi (insan
potencialın rawajlanıw indeksi) bolıp tabıladı. Bul kórsetkish insanlardıń materiallıq hám
mınawy tileklerin qandırıw múmkinshiliklerin ólshew ushın, sonıń menen birge
ayırım mámleketler hám ulıwma insaniyattıń social rawajlanıwı ústinen
qadaǵalaw aparıw ushın xızmet etedi.
Insan rawajlanıw indeksi (Ji. r.) ush faktordiń tásirin esapqa aladı :
1) ómir uzınlıǵı ;
2) tálim alıw dárejesi;
3) jan basına islep shıǵarılǵan YaIM kólemi.
Bul kórsetkish (Ji. r.) turmıs tárizin ańlatiwshı úsh kórsetkish
tiykarında ortasha arifmetik usılda anıqlanadı :
Ji. r. =1/3 x (Jxi); bunda,
Jxi - turmıs dárejesi indikatorlari, sonday-aq :
Jx1 - kutilayotgan ómir uzınlıǵı ;
Jx2 - xalıqtıń tálim alıw dárejesi (jıynama kórsetkish: jası úlken
xalıqtıń sawatlılıq dárejesi hám baslanǵısh, orta hám joqarı maǵlıwmat
alıp atırǵan jaslar úlesi);
Jx3 - jan basına tuwrı kelgen real YAIM kólemi, onı puldi satıp alıw
qábiletin itibarǵa alǵan halda esaplanadı AQSH dollarında ).
Indekstiń hár bir faktorı esaplanǵanda onıń minimal hám
maksimal ma`nisi belgilengen ulgisinen paydalanıladı hám ol menen
mámleket degi ámeldegi kórsetkish salıstırıladı :
Bolajaq ómir uzınlıǵı indeksi esaplanǵanda maksimal dáreje
retinde 85 jas alınadı, minimal dáreje retinde bolsa 25 jas alınadı.
Tálim alıw indeksi esaplanǵanda ulgiler 100% hám 0% dep
alınadı, jan basına real YaIM kólemi indeksi - 100 hám 5500 AQSh dolları
alınadı.
Jan basına real YaIM kólemi kórsetkishi islep shıǵarılǵan,
bólistirilgen hám tutınıw etilgen dárejeni sáwlelendiredi. Ómir kóriw
uzınlıǵı kórsetkishi millettiń sawlıq dárejesin ańlatadı. Ol
mámlekettiń ekonomikalıq ósiw dárejesine, alıp barılıp atırǵan social
siyasatqa, meditsina xızmeti dárejesine, ekologiyaǵa hám basqa faktorlarǵa
baylanıslı. Xalıqtıń tálim alıw dárejesi jámiyettiiń intellektuallıq hám dóretiwshilik
potencialın ańlatadı.
BMT rawajlanıw programmasınıń «1995 jılda insan rawajlanıw dárejesi
tendentsiyasi» atlı lekciyasında aytıp ótkeni sıyaqlı, aqırǵı 30 jıl dawamında
insaniyat óz rawajlanıwında sezilerli dárejede ósiwge erisken. Házirgi waqıtta ómir
uzınlıǵı 1960 jılǵa salıstırǵanda 17 jılǵa artqan. Balalar o'limi bolsa yarımına
qısqarǵan.
1960 jıldan 1995 jılǵa shekem bolǵan dáwirde dúnya boyınsha
esaplanǵan insan rawajlanıw koefficiyenti 247 procent punktke ósken.
Atap aytqanda, xalıq jan basına real YaIM islep shıǵarıw (salıstırma
bahalarda ) 1, 8 ret artqan, ortasha ómir uzınlıǵı 50 jastan 64
jasqa shekem kóterilgen, xalıq sawatlılıq dárejesi bolsa 50% ge shekem artqan.
Barlıq mámleketler boyınsha turmıs dárejesi salıstırılǵanda olar
ortasında kútá úlken parq bar ekenligi anıqlanǵan. 1995 jılda BMT rawajlanıw
programmasınıń qánigeleri tárepinen úyrenilgen 174 mámleket
tómendegishe bólistirilgen: 63 danasi insannıń rawajlanıw dárejesi joqarı,
64 danasi orta hám 47 danasi tómen dárejede (indeksi 0, 500 dan kishi). Lekin uyań
aste bunday ayırmashılıqlar joǵalıp, insan rawajlanıw dárejesi teńlesip
barıp atır.
1992 jılda bolsa er júzi xalqınıń rawajlanıw dárejesi 30%
rawajlanǵan, 39% orta hám 31% bolsa tómen dárejede bolǵan edi. 30 jıl
dawamında indeks variatsiyasi shama menen 2 ret azayǵan. Insan
potencialı rawajlanıw dárejesi boyınsha eń joqarı orındı 1998 jılda
Kanada, AQSh hám Avstraliya iyelegen. Insan rawajlanıw indeksin
esaplaw metodologiyasi mudam mukamallashib barıp atır. Bunda esapqa
alınatuǵın kórsetkishlerdi tańlaw, sonıń menen birge paydalaniletuǵın salmaq
koefficiyentlerinen paydalanıw tartıslı máseleler bolıp esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
