Ózbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi. Qaraqalpaqstan respublikasi kásiplik bilimlendiriwdi rawajlandiriw ham muwapiqlastiriw basqarmasi kegeyli xizmet kórsetiw texnikumí

Xalıq tutınıwı. Tutınıw dárekleri jáne onıń quramı.
Tutınıw kólemi, onıń dinamikası hám quramı insan turmıs
dárejesiniń zárúrli elementleri bolıp esaplanadı. MDH mámleketlerinde
qarıydar mápin qorǵaw etiwshi nızamlar aktlari qabıl etilgen,
olar minimal dáramat, pensionerlarni, mayıplardı social támiynatı,
bahoning artpaqtası hám inflyatsiya nátiyjesinde xalıqtıń social qorǵaw
sıyaqlılar, sonıń menen birge «Qarıydar huqıqın qorǵaw haqqında»gi nızam
qabıl etilip, ol jaǵdayda puqaralardıń huqıqıy, ekonomikalıq jáne social
huqıqların ximoya qılıw tiykarları jaratılǵan..
Xalıq aralıq ulgilerdi shólkemlestiriw shólkemi (ISO) da qarıydarlar
máplerin qorǵaw etedi.
Xalıq tutınıwı statistikasınıń tiykarǵı waziypası tutınıwdıń natural hám
baha kórsetkishlerin, individual hám shańaraqqa tiyisli tutınıw byudjetlerin,
tutınıw ǵárejetleri quramın hám tutınıwdıń elastlikligini jáne onıń
dinamikasın úyreniwden ibarat.
Tutınıw - islep shıǵarıw procesiniń aqırǵı noqatı hám tákirar islep
shıǵarıwdıń baslanǵısh noqatı esaplanadı. Tutınıw málim
mútajliklerdi qandırıw ushın islep shıǵarılǵan ónimnen paydalanıwdı
ańlatadı. Aqırǵı tutınıw milliy esaplar sistemasınıń dáramatlarınan
paydalanıw esaplamasında óz hákisin tabadı. Ol úy xojalıqlarınıń kóp
qarjları hám natural dáramatları esabınan tutınıwların, pútkilley
mámleket qarawdaǵı jan xalıq tutınıwın, usılarǵa taǵı mámleket
tárepinen ámelge asırilatuǵın den sawlıqtı saqlaw, tálim, mádeniyat,
social támiynat ǵárejetlerin, puqaralardıń shet elden satıp alǵan
ónimleri hám shet elliklerdiń biziń mámleketten satıp alǵan
ónimleri arasındaǵı farqni ańlatadı.
Xalıqtıń ulıwma tutınıwı material hám nomaterial baylıq hám
xızmetler tutınıwın óz ishine aladı. Ol islep shıǵarıw dárejesine,
sonıń menen birge bólistiriw quramı hám quramına baylanıslı.
Tólewli hám tólewsiz tutınıwdı ajıratıw kerek.
Tólewli tutınıw xalıqtıń pul dáramatları esabına ámelge
asıriladı.
Tólewsiz tutınıw - pútkilley mámleket qarawındaǵı xalıqtıń
den sawlıqtı saqlaw, tálim, mádeniyat hám t.b. mákemelerindegi tavar hám
xızmetler tutınıwın óz ishine aladı. Tólewli tutınıw tolıq baha
boyınsha, tólewsizi bolsa ǵárejetler summası retinde esapqa alınadı.
Xızmetler material hám nomaterial xızmetlerge bólinedi. Material
xızmetler - ilgeri islep shıǵarılǵan ónimlerdi qayta islew hám qayta tiklew
maqsetinde ámelge asıriladı. Nomaterial xızmetler - bular material
formada júzege kelmaytuǵın xızmetler (bilimlendiriw tarawı, den sawlıqtı saqlaw hám
t.b. ). Material baylıqlar hám xızmetler olardıń kólemi, quramı hám sapası
kórsetkishleri járdeminde uyreniledi.
Xızmetler quramı úlkenlestirilgen halda maqsetli wazıypasına tiykarınan
tómendegi gruppalardı óz ishine aladı :
A. Tutınıw ǵárejetleri:
1) azıq-túlik ónimleri, uydan sırtda awqatlanıw, alkogol,
temeki;
2) kiyim, gezleme, ayaq kiyimi;
3) jeke gigiena ónimleri;
4) úy jay kommunal xızmetlerin, mebel hám t.b. ;
5) tálim, mádeniyat, dem alıw hám t.b. xızmetler;
6 ) social transport xızmetlerin, jeke transporttı asıraw, baylanıs ;
7) janar may hám basqa ónimler.
B. Noiste'mol ǵárejetleri:
1) jeke járdemshi xojalıq ǵárejetleri;
2) tuwısqanlarǵa kórsetilgen material járdemler;
3) jiynaw (banklerdegi esaplar, qımbatlı qaǵazlar hám sırt el
valyutaların satıp alıw hám t.b. );
4) salıqlar, tólewler hám basqa ǵárejetler.