Ózbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi. Qaraqalpaqstan respublikasi kásiplik bilimlendiriwdi rawajlandiriw ham muwapiqlastiriw basqarmasi kegeyli xizmet kórsetiw texnikumí

Joba:
1.Kárxanalarda jumisshilar háreketi kórsetkishleri
2.Jumisshilar jumis waqti kórsetkishleri statistikasi
3.Jumisshilar miynet ónimdarliǵi kórsetkishleri

Mıynet haqı — miynetke pul formasında tolıqnatuǵın aqsha ; bahanıń ózgergen forması, jumıs kúshi (usınıs etilgen miynet xızmeti) nıń bahası.Jumıs kúshi ma`nisi hám bahası tikkeley mıynet haqqında ańlatiladi. Mıynet haqı dárejesi miynet bazarında kelisilinedi. Xızmetker miynet bazarında miynetti emes, óz jumıs kúshin sotadi. Mıynet haqı miynettiń pul formasındaǵı bahası bolıp, onı jumısqa jallawshılar (kárxana, shólkem, isbilermen) miynet etiwshilerge málim waqıt dawamında málim muǵdardaǵı hám arnawlı bir sapalı jumıstı atqarganliklari ushın tóliydiler. Jallanba xızmetker ushın mıynet haqı tiykarǵı tabısı deregi esaplanadı. Bazar ekonomikası sharayatlarında miynettiń muǵdarı hám sapasına qaray miynetke aqsha tólewdiń, tiykarınan, waqitbay hám orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı sistemaları qollanıladı. waqitbay mıynet haqı formasında xızmetker alatuǵın mıynet haqı muǵdarı islegen waqıt menen baylanıslı boladı, yaǵnıy mıynet haqı muǵdarı miynet ónimliligi hám intensivlik dárejesine baylanıslı emes. Orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı mıynet haqı xızmetkerdiń málim waqıt dawamında tayarlanǵan ónimi muǵdarı menen olshenedi. Orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı is haqısınıń kórinislerinen biri — akkord mıynet haqı. Bunda jámáát yamasa ayırım xızmetkerge jumıs kólemi aldınan belgilep beriledi, ulıwma aqsha summası kelisip alınadı. Jumıs pútkilley juwmaqlanǵanınan keyin mıynet haqı aqırıǵa shekem tolıqnadı. Is haqısınıń bunday formasından kóbinese qurılısda paydalanıladı. Bulardan tısqarı akser mámleketlerde mıynet haqınan tısqarı miynette erisken jetiskenlikleri ushın sıylıqlaw da bar. Bular vaqtbay sıylıq, orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı sıylıq sistemaları hám de kárxanada alınǵan payda esabınan ajratılatuǵın materiallıq xoshametlew fondidan sıylıqlaw sisteması bolıp tabıladı.Mıynet haqı muǵdarı jallanba xızmetkerlerdiń turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkish bolıp tabıladı. Nominal hám real mıynet haqı kórsetkishleri bar. Nominal mıynet haqı jallanba xızmetkerdiń óz miyneti ornına alǵan pul dáramatalari. Real mıynet haqı xızmetkerdiń alǵan mıynet haqına qansha hám qanday tutınıw buyımları satıp alıwı hám materiallıq -xojalıq xızmetlerden paydalanıw múmkinligin kórsetedi. Basqasha aytqanda real mıynet haqı — bul nominal is haqısınıń „xarid etiw“ qábileti. Real mıynet haqı basqa sharayatlar birdey bolǵanda, nominal mıynet haqına tuwrı proporcional bolıp tabıladı hám tutınıw buyımları hám xızmetler bahasınıń dárejesine teris proporcional bolıp tabıladı.

Mıynet haqı — jallanba xızmetker tabısınıń tiykarǵı dáregi, oǵan tiyisli jumıs qábiletine bolǵan múlkshilik huqıqın ekonomikalıq tárepten ámelge asıriw forması. Usınıń menen birge jumıs beretuǵın ushın jallanba xızmetkerler miynetine tolıqnatuǵın aqsha islep shıǵarıw ǵárejetleriniń elementlerinen biri. Jumıs beretuǵın miynet resurslarınan islep shıǵarıw faktorlarınan biri retinde paydalanıw ushın onı satıp alınǵan zat etedi. Ádetde, miynet bazarında jumıs kúshine teń salmaqlılıqlı baha qáliplesedi. Bul baha mıynet haqı yamasa mıynet haqı stavkası dep ataladı. Miynet birliginiń bazar bahası mıynet haqı muǵdarı (stavkası ) bolıp, lawazım okladi formasında yamasa shártnamaǵa muwapıq belgilep qóyıladı, lekin mámlekette nızam menen belgilengen eń kem mıynet haqı dárejesinden az bolıwı múmkin emes. Sonıń menen birge, mıynet haqı muǵdarı arnawlı bir waqıt birligi (saat, kún, hápte, ay) ishinde atqarılatuǵın hám arnawlı bir kásip-ilmiy tájriybe qásiyetlerine iye bolǵan miynetke tolıqnatuǵın aqsha dárejesin belgileydi. Ádetde, miynet bazarında jumıs kúshine teń salmaqlılıqlı baha qáliplesedi. Bul baha mıynet haqı yamasa mıynet haqı stavkası dep ataladı. Miynet birliginiń bazar bahası mıynet haqı muǵdarı (stavkası ) bolıp, lawazım okladi formasında yamasa shártnamaǵa muwapıq belgilep qo'yıladı, lekin mámlekette nızam menen belgilengen eń kem mıynet haqı dárejesinden az bolıwı múmkin emes. Sonıń menen birge, mıynet haqı muǵdarı arnawlı bir waqıt birligi (saat, kún, hápte, ay) ishinde atqarılatuǵın hám arnawlı bir kásip-ilimiy tájriybe qásiyetlerine iye bolǵan miynetke tolıqnatuǵın aqsha dárejesin belgileydi.

Xalıq aralıq ulgilerge tiykarınan, bánt boMganlar islep
shıǵarıwda atqarap atırǵan funksiyasına qaray tómendegi gruppa -
larga ajratıladı :
1. Yollangan xizmetkerler. Bul gruppaǵa kiretuǵınlar jumıs
beretuǵınlar menen dúzilgen pitimge tiykarınan mukofol aladılar.
Bunda shólkem úshek onidan alınatuǵın dáramat e 'tiborga
alınbaydı hám barlıq saylanǵanlar yamasa jumısqa tayınlanǵanlar,
sonıń menen birge, basshılar, basqarıwshılar da yonlanm a xiz­
m atchilar esaplanadılar. Bularǵa diniy xızmetkerler, áskeriy xiz-
teksti ótip atırǵanlar, ishki boMim hám qawipsizlik shólkemlerinde
xızmet qılıp atırǵanlar da kirediler. Jumıs beretuǵınlar. Bul gruppaǵa jeke (shańaraqqa tiyisli) kárxana
jas firm a basqarıwshıları islep shıǵarıw m aqsadida
yonlangan xizm atchilar m ehnatidan paydalanıwshılar.
Ol larga hákisionerlik jam iyatida isleytuǵınlar, basqa yuridikalıq
hám dene máwrit shaxslar menen pitim dúziw im koniyatiga iye
boMganlar, jumısshılardı yonlash hám bosatib jiberiw h ol q ol ­
qiga iye boMgan shaxslar kiredi.
3. Ózbetinshe jumıs menen bánt boMganlar. Bularǵa ǵárezsiz bir yamasa bir neshe serikler menen birgelikte jumısshı kúshi yonlam asdan darom ad keltiretuǵın islep shıǵarıw processinde qatnasuvshı kisiler kiredi. 5. Shańaraqqa tiyisli kárxanalardıń aqsha almastan isleytuǵın xızmetkerleri. Bazar ekonomikası sharayatında jumıssızlıqtı úyreniw m uhim áhmiyetke iye boladı. Jumıssızlıq dep, ózine baylanıslı bo'lm agan sebeplerge k o 'ra, islep turǵan jayınnan, miynet darom adidan bóleklengen, jumıs qidiruvchi shaxslar retinde dizimge alınǵan, m ehnat qılıw, kásiplik tayarlıqtan ótiwge tayın 16 jastan pensiya
jasına shekem bolǵan puqaralar jumıssızlar taypasına kiredi.
№14 TEMA ATI: Ortasha Is haqi dinamikasin úyreniw miynet ónimdarliǵi hám is haqi arasindaǵi baylanis

1.Jumisshilar is haqi statistikasi

2.Jumis waqti hám onnan paydalaniw kórsetkishleri
3.Jumisqa qabil etilgenler koeffitsenti
Mıynet haqı - kóbisiniń tabısınıń tiykarǵı dáregi, sol sebepli ol tiykarınan olardıń párawanlıǵın anıqlaydı. Mıynet haqı islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıwǵa, insan faktorınıń social hám dóretiwshilik iskerligin rawajlantıradı, nátiyjede mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw pátleri hám tarawına tásir etedi. Mıynet haqı fondı Ótken waqıt ushın tólew, shubhasız hám bir retlik xoshametler ushın tólewdi óz ishine aladı. Ótken waqıt ushın tólew - bul ónimler stavkaları hám mıynet haqı, stavkalar tárepinen ónim satıwdan túsken dáramatlar procenti retinde alınǵan mıynet haqı ; tábiy tólew tártibinde shıǵarılǵan ónimdiń bahası ; úzliksiz yamasa udayı tákirarlanatuǵın belgilerdi tartıw ; Buzillab tasıwshı xirurgiya hám processler tarif stavkaları hám mıynet haqı ; Jumıs hám miynet sharayatları menen baylanıslı kompensatsiya tólewleri; Komissiya haqi; hám taǵı basqa.
Jumısqa qabıllaw hám odan bosanıw nátiyjesinde jumısshı
kúshi sanınıń ózgeriwi jumısshı kúshi háreketi dep ataladı.
Ol ni ańlatıw ushın tómendegi absolut kórsetkishler anıqla­
nadi:
— qabıllaw oborotı (jumısqa qabıl etilgenligi haqqında
buyrıq shıǵarılǵan );
— isten bosanıw oborotı (isten bosam aganligi
haqqında buyrıq shıǵarılǵan );
— jumısshı kúshi um um iy oborotı (qabıl etilgen hám
bosaganlar ulıwma sanı ).
O 'z qálewi menen isten bosagan kisiler qatarına qu-
yidagilar kiredi: óz qálewi menen isten bosaganlar, sonıń -
dek, tómendegiler: tańlawdan ótiw nátiyjesinde basqa jayǵa
ótkenler, jasaw ushın basqa jayǵa ko'chganlar, kesellik
yamasa mayıplıq, oqıwǵa kirisiw, pensiyaǵa shıǵıw, shańaraqtaǵı kesel
kisin bagıw, eki tárep pitimine tiykarınan bosagan kisiler. Jumısqa qabıllaw hám bosanıw haqqındaǵı m a'lum atlar
tiykarında da kárxana, da milliy ekonomika dárejesinde quyi­
dagicha jumısshı kúshi balansı dúziledi:
T0 + Q Q — V = T 1
Bunda, T 0 — dáwir bası daǵı xızmetker lar sanı ; Q Q — qabıl qi-
Iinganlar sanı, sol jum ladan, m anbaalar boyınsha :
bandlilik xızmet jollanbası menen;
basqa kárxanalardan ótkerilgenlerBasqa dereklerden (kárxananıń o 'zi qabıl etken;
oqılıwından, armiyadan qaytqan hám t.b. );
V — isten bosaganlar sanı, sol jum ladan, sebepler
boyınsha :
basqa shólkemge o 'zkazish sebepli;
xızmetker dıń qálewi menen miynet — pitimin tamamlanılıwı
(óz qálewi menen);
kárxananıń qálewi menen miynet — pitim ini tamamlaw,
armiya qatarına shaqırıw sebepli;
basqa sebepler menen.
Tj — dáwir aqırındaǵı xızmetker lar sanı.
Xalıq bandligini úyreniw ushın kárxana hám shólkemler-
dagi jumıs jaylarınıń jańasın qurıw hám geyparaların joytıw
boyınsha háreketin de úyreniwdi talap etedi. Bandlilik
xızmetlerin keńseleri kárxana hám shólkemlerden olardıń xızmetker-
larga bolǵan talabın alıp o'iganadilar hám sol m a'lumotlar
tiykarında statistika tómendegi kórsetkishlami esaplaydı— jumıs jaylarınıń um um iy sanı - ulıwma ámeldegi jumıs jay-
lari + bos jumıs orınların ;
— b o'sh jumıs jaylar sanı (kárxana hám shólkemlerdiń buy-
urtm alari tiykarında anıqlanadı );
— jańa kiritilgen jumıs jaylar sanı (islep shıǵarıwdı. ken-
gaytirish, qayta qurıw hám jumıs smenaların artpaqtası nátiyjesinde hám
t.b. );
— bir bos jayǵa bánt bo'lm agan xalıqtıń júklemesi. Jumıs kúshi sanı jáne onıń quramı bul tarawdaǵı máseleniń
m iqdor úshek oni esaplanadı, jumıs waqıtı hám odan paydalanıw
dárejesi bolsa onıń sapa tárepmi belgileydi. Jumıs waqtından foy-
dalanishni analiz qılıw ushın jumıs waqıtı fondlarini quramınO 'rganishni, jumıs kúni hám jumıs dáwiri uzınlıǵın, islegen jumıs waqıtı
kólemine hár túrlı faktorlar ta 'sirini úyreniwdi talap etedi. Jumıs
waqıtı statistikası — miynet statistikasınıń bir b o lim i esapla­
nadi.
Jumıs waqtın joytıwdı o 'rganish miynet m uam m aları bi­
lan shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri, social ta 'minot
b o 'limlari, kásiplik awqamları, kárxana hám shólkemlerdiń
basshısınıń turaqlı itibarında turadı.
Jumıs waqıtı sarplanǵan m ehnat normaın ańlatadı hám ol
am aliyotda eki kórsetkish járdeminde o 'lchanadi: 1) ish­
lágen kisi — kúni xızmetkerdiń kárxana diziminde turǵan hám
jumısqa kelgen kúnlerin bildirip, oǵan jumıs waqıtı dawamında
haqıyqıy islengen hám islenbegen saatlar kiraveradi. Islen-
gan kisi-kúnlerine sol kárxanada óz xızmetkerleri úshek onidan
am alda islengen kisi kúnleri, bul kárxana jollanbası menen
basqa kárxanada islengen kisi-kúnleri, sonıń menen birge, xiz­
m at saparında bolǵan xızmetker larning islegen kúnleri kiritilediO 'rganishni, jumıs kúni hám jumıs dáwiri uzınlıǵın, islegen jumıs waqıtı
kólemine hár túrlı faktorlar ta 'sirini úyreniwdi talap etedi. Jumıs
waqıtı statistikası — miynet statistikasınıń bir b o lim i esapla­
nadi.
Jumıs waqtın joytıwdı o 'rganish miynet m uam m aları bi­
lan shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri, social ta 'minot
b o 'limlari, kásiplik awqamları, kárxana hám shólkemlerdiń
basshısınıń turaqlı itibarında turadı.
Jumıs waqıtı sarplanǵan m ehnat normaın ańlatadı hám ol
am aliyotda eki kórsetkish járdeminde o 'lchanadi: 1) ish­
lágen kisi — kúni xızmetkerdiń kárxana diziminde turǵan hám
jumısqa kelgen kúnlerin bildirip, oǵan jumıs waqıtı dawamında
haqıyqıy islengen hám islenbegen saatlar kiraveradi. Islen-
gan kisi-kúnlerine sol kárxanada óz xızmetkerleri úshek onidan
am alda islengen kisi kúnleri, bul kárxana jollanbası menen
basqa kárxanada islengen kisi-kúnleri, sonıń menen birge, xiz­
m at saparında bolǵan xızmetker larning islegen kúnleri kiritilediIslengen jumıs waqıtı fondı. Islengen kisi/soatlar
sanına xızmetker larning islegen barlıq saatları kiritiledi (bay-
ram hám dem alıw kúnleri hám de ádetten tısqarı islengen
saatlar da qosıladı ). Biraq buǵan sm enalar ishindegi
toqtap turıwlar, biytaplıǵı sebepli jumısqa kelmaslik, m ehnat
ta 'tillari hám soǵan uqsawlar qosılmaydı.
Ádetten tısqarı islengen waqıtlar — nızamda belgilen-
gandan tısqarı waqıtlar daǵı jumıs saatları kiritiledi (bayram hám
dem alıw kúnleri, sm enadan tısqarı islengen waqıtlar vJumıs waqtından paydalanıw dárejesin analizi jumıs waqıtı
balansı tiykarında ámelge asıriladı. Ol lar kisi-kúnleri hám kisi-
saatlarında tuzilib, eki bólekten ibarat boMadi: shep bóleginde
«ish waqtından paydalanıw» kórsetiledi.
Shep bólegi tómendegilerden dúziledi:
1) kalendar waqıt fondı ;
2) bayram hám dem alıw kúnleri;
3) tabel waqıt fondı ;
4) náwbettegi miynet dane 'tillari;
5) maksimal múmkinshilikli jumıs waqıtı fondı.
Jumıs waqıtı resurslarini kisi-saatlarında ańlatıw ushın,
kórsetkishlerdi belgilengen jumıs waqıtı uzınlıǵına kóbeytirilediJumıssızlıq túrli sebepler áqibetinde payda boladı hám olardı tómendegi túrlerge
boladı :
• Friksion jumıssızlıq ;
• Strukturalıq (strukturalıq ) jumıssızlıq ;
• Udayı tákirarlanatuǵın jumıssızlıq.
Jumıssızlıq túrleri
Friksion jumıssızlarǵa jumıs yamasa turar jayların ózgertiriwshi, máwsimiy jumıslar
tamamlanmaganligi sebepli, oqıw orınların birtirganligi sebepli jumıs izlep júrgen
jumıssızlar kiredi. Strukturalıq (strukturalıq ) jumıssızlar islep shıǵarıw quramı yamasa onıń
texnologiyası tupten ózgerip, kásiplerdiń ayırım túrlerine talap azayǵanlıǵı sebepli
kelip shıǵadı. Bazar munasábetleri básekinde sinmaslik ushın jańa texnika hám
texnologiyalardı engiziwdi talap etedi. Óz nabatida Pán hám texnikanıń júdá tez
taraqqiy etiwi, jańa kásip, qánigelerdi talap etedi. Sonday eken, jańa texnikalerde
yamasa jańa texnologiya boyınsha isleytuǵın qánigelerdi tayarlaw kerek. Bul bolsa
anaǵurlım waqtın talap etedi.
Udayı tákirarlanatuǵın (siklik) jumıssızlıq - jumıssızlıqtıń bul túri ekonomikanıń ing'iroz siklida payda
boladı hám rawajlanıw dáwirinde joǵaladı. Sol sebepli bunday jumıssızlıqtı udayı tákirarlanatuǵın
(siklik) jumıssızlıq dep ataladı. Ekenin aytıw kerek, mámleketlerde ekonomikanıń krizis dáwirinde kóplegen kárxanalar
jabıladı (iskerligin ), jumısshılar kóshege haydaladi. Jumıssızlar sanın esapqa alıw
orınlarda islengen miynet birjaları tárepinen ámelge asıriladı. Olar jumıssızlardı
bos orınlarǵa jaylastırıw, zárúr bolsa jańa kásibi qayta oqıtıw, statistikada
xalıqtıń bántlik hám jumıssızlıq koefficiyentleri uyreniledi. Miynet resurslariniń
bántlik koefficiyenti (MRBK) jumıs menen bánt bolǵan xalıq sanın (IB) ekonomikalıq aktiv
xalıq sanına (IFA) bolıp tabıladı Ekonomika eger jumıs beretuǵın jumısshılardıń iskerliginiń hár bir tárzde bayanatın bildirse jáne onı xoshametlantirsa, jumısshılar aktivligi asadı hám shólkem úlken payda keltiredi.
Sorawlar
1.Xalıqtıń bántlik kórsetkishleri
2 .Jumıssızlıq jáne onıń túrleri, jumıssızlıq dárejesi.
3.Jumıs waqıtı ólshew birlikleri. Jumıs waqtından paydalanıw kórsetkishleri.
4. Jumıs waqıtı balansı.

№15 TEMA ATI: Milliy bayliq statistikasi

Joba:
1.Milliy bayliq áhmyeti hám túrleri
2.Milliy esabatlar diziminde aktivler hám passivler
3.Tiykarǵi fondlar kórsetkishleri statistikasi
Milliy baylıq zárúrli sociallıq-ekonomikalıq kategoriya bolıp, ol social tákirar islep shıǵarıw procesiniń baslanǵısh hám juwmaqlawshi jaǵdayın ańlatadı. Milliy baylıq kólemi ekonomikaliq ósiwdiń zárúrli faktorı esaplanadı. Usınıń menen birge milliy baylıqta islep shıǵarıw procesiniń nátiyjeleri sáwlelengen. Ol islep shıǵarılǵan ónim esabına toldırıladı hám jańalanadı. Milliy baylıq kólemi, onıń quramı, dinamikası hám olardan paydalanıw dárejesi mámleket hám xalıq aralıq statistikada mamleket sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń zárúrli juwmaqlawshı kórsetkishleri retinde qaraladı. Milliy baylıq kólemi hám quramınıń ózgeriwine qaray tákirar islep shıǵarıw hám jamg'arish procesiniń tendensiyalari haqqında pikir júritiledi. Ekonomikalıq aktivler — jeke yamasa jamáát múlki bolıp, olarǵa iyelik qılıw yamasa olardan paydalanıw nátiyjesinde múlk iyeleri ekonomikalıq tárepten mápdar bolıwları múmkin. Hár bir ekonomika aktiv bahaǵa iye bolıp, waqıt ótiwi menen onıń ma`nisi ózgeredi. Hár túrlı aktivler óz iyesine hár túrlı
máp keltiredi:
— jay, mashina, úskeneler islep shıǵarıw processinde paydalanıwdan dáramat keltiredi;
— finanslıq aktivler hám jer óz iyelerine múlkten alınǵan daromad retinde máp keltiredi (procentler, dividentler, renta);
— hár qaysı aktivge baha rezervi retinde ıyelewden alınǵan máp yamasa onı qálegen waqıtta satıp jiberiwi múmkin.Bazi bir aktivlerge iyelik qılıw dáwiri, olardan máp alıw tamamlanǵansha bolǵan dáwırdı o 'z ishine aladı. Ekinshi qıylı aktivlerge iyelik qılıw sol dáwir kelgenge shekem olar satıp jiberiledi hám keleshekte alınıwı múmkin bolǵan dáramat aldınlaw alınadı. Úshinshisi (mısalı, qımbat bahalı metallardan, taslardan etilgen buyımlar hám t.b. ) sap halda baha rezervi retinde hesh qanday basqa máp kórsetpesten tek jiynalǵan baylıqlardı asıraw hám satıw retinde saqlanıwı múmkin.
Joqarıda keltirilgen tariyplerge tiykarınan ekonomikalıq aktivler boyinsha ush jaǵdaydı ajıratıw múmkin:
— obiekt qanday da múlk iyesinde boliwı kerek (mámleket, jeke yamasa basqa formada );
— múlk iyesi obiektke iyelik qılıw hám odan paydalaniwdan qanday da máp alıwı kerek;
— obiektti aktivlerge kirgiziwdiń zárúrlı shárti onı qálegen waqıtta basqa institutsion birliklerge satıp jiberiw mumkin. Bul ayrıqshalıqlarǵa tek insan miyneti sebepli jaratılǵan
material baylıqlar (tiykarǵı fondlar, material aylanba mablaǵlar hám rezervler) emes, bálki finanslıq instrumentler (depozitlar, aksiyalar hám t.b. ) yamasa tábiy ónim bolǵan obiektler: jer hám jer astı,toǵaylar hám basqa ósimlik resursları, jabayı haywanlar
da bolıwı múmkin. MHTga tiykarınan tábiy resurslar mámleketlerdıń ekonomikalıq aktivlerine olardıń iyeleri (mámleket, shólkem, mákemeler hám t.b. ) olardan real dáramat alıw ushın paydalanılǵan táǵdirde kiritiledi.
Átirap -ortaliq qáwipsizligi obiektleri (aspan bosliǵi , Ashıq suw háwizleri kimnińdir múlki bola almaydi yamasa o 'z iyesine qanday da máp keltirmeydi (mısalı, paydalı
qazilma rezervlerinen házirgi texnikalıq dárejede yamasa házirgi bahada máp kelmeydi). Sol sebepli, olar ekonomikalıq aktivlerge kiritilmeydi. Ekonomikalıq aktivlerge taǵı úy
xojalıqları tárepinen satıp alınǵan uzaq múddet dawamında paydalanilatuǵın buyımlar da kiritilmeydi.
Milliy esaplar sisteması (1993-j.) da ekonomikalıq aktivlerdı klassifikaciyalawda olar eki klasqa ajratıladı : finansliq hám finansliq emes aktivler.
Finansliq aktivler kóp tárepten finanslıq talaplar hám minnetlemelerden ibarat. Bunda eki institutsion birlikler arasinda dúzilgen bitimge tiykarınan biri aqsha (kapital ) beredi.
M H T de finansliq talap aktiv esaplanıp, onıń iyesi (kreditor) basqa institutsion birlik (debitordan) dúzilgen birlikke tiykarınan toli yamasa bir neshe tólewlerdi aladı. Islep shıǵarılmaǵan aktivlerge islep shıǵarıw procesi nátiyjesi bolmaǵan finansliq emes aktivler kiredi. Olar tábiyat tárepinen jaratılǵan yamasa yuridikalıq hám esap jumısları nátiyjesi
bolıp esaplanadı. Material islep shıǵarılmaǵan aktivlerge jer, jer astı qazilma baylıqları, jer astı suwi hám (tábiy) biologiyalıq resurslar kiredi.Materialliq emes islep shıǵarılmaǵan aktivler iyesine anıq iskerlik menen shuǵıllanıw huqıqın beretuǵın hújjetler kiredi
(patentler, litsenziyalar, tavar belgilerine pitimler dúziw hám t.b. ).
№16 TEMA ATI: MILLIY BAYLIQ ELEMENTLERIN OZGERMES BAHALARDA ESAPLAW HAM OLAR DINAMIKASIN UYRENIW
Reje:
1.Islep shigariw ham muamala qarejetleri statistikasi
2. Tiykarǵı fondlar hám olardı klassifikaciyalaw
3. Milliy baylıq túsinigi, kólemi hám quramı
Tiykarǵı kapital — islep shıǵarıw processinde jaratılǵan milliy baylıqtı bir bólegi onı natural — múlk jaǵdayın uzaq múddet dawamında ózgertiwden ekonomikada paydalanıladı hám óz ma`nisin tayın ónim hám xızmetlerge az-azdan ótkerip jiberedi. Tiykarǵı kapital material hám materialliq emes bólimlerge bólinedi. Material tiykarǵı kapitalǵa jasaytuǵınlıq hám mámleket degi jay hám imaratlar, mashina hám úskeneler,
transport quralları, kútim etiletuǵın tábiy aktivler (jumısshi jemisi buyımlar, miyweli baǵlar hám basqa egilgen terekler), tariyxıy estelikler hám t.b. M HTdiń jańasha talqini boyınsha tiykarǵı kapitalǵa áskeriy úskenelerdiń bazibir túrleri kiritilgen bolıp, olar tek áskeriy maqsetlerde emes, bálki puqaralıq mútajlikleri ushın da isletiledi (aerodrom -
lar, avtomobiller hám t.b. )Materialliq emes tiykarǵı kapitaldı ajıratıw 1993-jıldaǵı
M H Tning jańalıǵı esaplanadı. Olarǵa insan miyneti natijesinde jaratılǵan hám hámme biliwi shárt bolmaǵan informaciyalar bolıp, olar qanday da asrawshiǵa ótkerilgen. Olardıń mánisi olarda saqlanip atirǵan informaciyanıń ma`nisine baylanıslı. Buǵan paydalı qazilma baylıqlardı qıdırıw qárejetleri, dasturiy táminot, ádebiyat hám kórkem ónerdiń kem ushraytuǵın dóretpeleri (filmler, dawıs jazıp alıwlar, qoljazbalar hám t.b. ) hám basqa materialliq emes aktivler kiritiledi.
Materialliq aylanba aqshalarǵa islep shıǵarıw rezervleri (shiyki onim, materiallar, janar may hám basqalar ), tayın Ónimler, qayta satılatuǵın tovarlar, tamamlanbagan islep
shıǵarıwlar kiredi.Bularga taǵı mámleket rezervleri hám dán rezervleri, strategiyalıq materiallar hám mámleket áhmiyetke iye bolǵan basqa tovarlar kiredi.
Baylıqlar — uzaq múddet paydalanilatuǵın qimbatbahali tovarlar bolıp, olardıń bahası ulıwma bahaga salıstırǵanda hesh tómenlemeydi. Olar islep shıǵarıw maqsetinde isletilmeydi hám paydalanilmaydi hám baha rezervi retinde asraladi (qımbat bahalı metallar, taslar, áyyemgi antikvar buyımlar hám basqa kórkem óner dóretpeleri hám de baylıqlar ).Islep shıǵarılmaǵan aktivlerge islep shıǵarıw procesi nátiyjesi bolmaǵan finansliq emes aktivler kiredi. Olar tábiyat tárepinen jaratılǵan yamasa yuridikalıq hám esap jumısları nátiyjesi bolıp esaplanadı. Material islep shıǵarılmaǵan aktivlerge jer, jer astı qazilma baylıqları, jer astı suwi hám jetistirilmeytuǵun (tábiy) biologiyalıq resurslar kiredi.
Materialliq emes islep shıǵarılmaǵan aktivler iyesine anıq iskerlik penen shuǵıllanıw huqıqın beretuǵın hújjetler kiredi (patentler, litsenziyalar, tavar belgilerine bitimler dúziw hám t.b. ) Ekonomika hár bir sektordiń belgili momentke salistirǵanda ekonomikalıq jaǵdayı, onıń óziniń jeke kapitalı kólemi menen bahalanadı hám ol sektordıń aktiv hám passivlar balansınıń balanslaslastiriwshi statyasında óz kórinisin tabadı.
Balans eki jaqlama kestege uqsatıp dúziledi, onıń shep tárepinde sektordıń aktivleri (finanslıq hám finansliq emes ), onıń oń tárepinde bolsa onıń finanslıq minnetlemeleri hám óz kapitalınıń sap ma`nisi keltiriledi. Sektor óz kapitalınıń sap mánisi , onıń aktivleri
(finansliq hám finansliq emes ) mánısınıń, onıń fınansliq minnetlemelerine salıstırǵanda joqarı ekenligin ańlatadı. Sap mánis deyiliwıne sebep tiykarǵı kapital qaldıq ma`nisi
boyinsha sáwlelendiriledi. Bul balans mag'luwmatları tiykarında sektordıń investitsion aktivlik dárejesin, olardı finanslastiriwǵa zárúriyatın óndiristiń material aylanba
qárejetler menen támiyinleniw dárejesi jáne onıń natiyjelililigin analiz qılıw múmkin bolmadi. Pútkil ekonomika boyınsha dúzilgen jámlewshi aktiv hám passivlar balansı mam ­lekettıń ekonomikalıq hám finanslıq jaǵdayın xarakterleydi.oniń balanslastiratuǵun statyasi bolıp, milliy baylıq kórsetkishi esaplanadı. Sonday etip, M H T metodologiyasi boyınsha milliy baylıq kólemin anıqlaw ushın mámleket rezidentlerınıń barlıq ekonomikalıq aktivler bahaları (fınanslıq hám finansliq emes) jıyındısınan olardıń fınanslıq minnetlemelerin ayırıp anıqlanadı. Demek, mámleket milliy baylıǵı ekonomika barlıq sektorlarınıń sap kapitalı jıyındılarına teń boladı. Milliy baylıqtıń miynet nátiyjesinde payda bolǵan bólegi
— milliy múlktiń 90 procenti tiykarǵı fondlar úlesine tuwrı ke-
ladi.
Tiykarǵı fondlar — islep shıǵarılǵan aktivler bolıp, olar
uzaq waqıt dawamında (bir jıldan kem emes) tovarlar islep
shıǵarıw yamasa bazar hám nobozor xızmetler kórsetiw ushın
xızmet etediler.
1996 -jıldan baslap tiykarǵı fondlarni natural forması hám
atqarap atırǵan funksiyalarına qaray tómendegishe klassifikaciyalanadı :
ımaratlar (yasholm aydigan), jasaytuǵınlıq ımaratlar, imaratlar,
mashina hám úskeneler, transport quralları, islep shıǵarıw hám
xojalıq buyımları, jumısshı buyımlar, jemisdor buyımlar, kóp yil­
lik ósimlikler, tiykarǵı fondlarning basqa túrleri. Tiykarǵı
fondlarni bunday klassifikaciyalaw tiykarlanǵan amortizatsiya
m e'yorlarini belgilewde, quramın hám olardan aqılǵa say foy-
dalanishni úyreniwde qollanıladı.
Tiykarǵı fondlar quramına jerlerdi jaqsılaw (melioratsiya,
keptiriw, irrigatsion hám basqa jumıslar ) ushın etilgen kapital
ǵárejetler hám jerge iyelik qılıw huqıqın ótkeriw menen
baylanıslı bolǵan xızmetler (advokatlar, kóshpelis múlk menen
shuǵıllanatuǵın agentler hám basqa qurallar xızmetine
tólewler, tolıqnǵan salıqlar hám jıynawlar hám basqa shólkemlestirilgen
ǵárejetler) menen b o g iiq bolǵan ǵárejetler de kiredi.
Tiykarǵı fondlar quramın úyreniw maqsetinde olardı quyi­
dagi belgileri boyınsha gruppalarǵa ajratıladı :
— ekonomika tarmaqları boyınsha — tovarlar islep chiqa­
ruvchi tarmaqlar (sonday-aq, sanaat. awıl xojalıǵıQurılıs hám t.b. tarmaqlar ) tiykarǵı fondlari, xızmet
kórsetiwshi tarmaqlar (sonday-aq, transport, baylanıs,
sawda ) tiykarǵı fondlari;
— múlk forması boyınsha — mámleket múlkinde bolǵan,
jeke menshikte bolǵan tiykarǵı fondlar;
— islep shıǵarıw processinde qatnasıwı dárejesine
qaray —. tikkeley ónim islep shıǵarıw hám xızmet
kórsetiw processinde qatnasuvshı tiykarǵı fondlar hám hara-
katda bolmaǵan tiykarǵı fondlar, sonday-aq, rezervde,
konservatsiyada, remontlawda, rekonstrukciyada bolǵanlar ;
— kimga qarawlı ekenligine qaray — jeke hám kireyge
qoyılǵan tiykarǵı fondlar;
— aymaqlar boyınsha jaylasıwına qaray — rayonlar,
qalalar, wálayatlar hám respublika tiykarǵı fondlari.
Tikkeley ónim islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw
processinde qatnasıw etiwshi tiykarǵı fondlarni atqarap atırǵan
funksiyasına qaray aktiv hám passiv gruppalarǵa ajıratıw m um ­
ashıw
№17 TEMA ATI: MILLIY ESABATLAR DIZIMINDE EKONOMIKALIQ ISKERLIK NATIYJELERIN ANLATIWSHI KÓRSETKISHLER DIZIMI
Reje:
1.Milliy esabatlar dizimi haqqinda túsinik tiykarǵi jónelisler hám ta’ripler
2. Tiykarǵı fondlarni bahalaw usıllarI
3.Milliy dáramat
Materiallıq naǵıymetler islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw procesin ámelge asırıw ushın xojalıq jurgiziwshi subyektlar islep shıǵarıw fondlari menen támiyinlengen boiishlari kerek. Islep shıǵarıw fondlari tiykarǵı hám aylanba islep shıǵar­ jumıs fondlariga bólinedi. Olar o 'rtasidagi parq tómendegilerden ibarat esaplanadi:
— tiykarǵı fondlar kóp islep shıǵarıw cikllerinde qat-
nashib, o 'z ma`nisin bóleklab, az-azdan tazadan tayınlanayotgan ónimge o 'tkazib baradı ; aylanba fondlari bolsa bir islep shıǵarıw processinde qatnasıp, o 'z ma`nisin tap 'liqligicha tazadan islep shıǵarılıp atırǵan ónimge o 'tkaziladi; — aylanba fondlari tikkeley islep shıǵarıw processinde b o 'lsa, tiykarǵı fondlar sonday bolıwı da, bolmawi de múmkin;
— tiykarǵı fondlar buyım formasında tayın ónimge q o 'shilmaydi, aylanba fondlari bolsa q o'shiladi hám tayın m ahsulotning o 'zagini quraydı ;
— tiykarǵı fondlar quramına xizmet etiw múddeti bir jılden artıq hám ma`nisi 15 minimal jumıs haqqidan artıq bolǵan fondlar kiredi. Tiykarǵı fondlar óndiristiń materiallıq tiykarın tashkil etedi. Olardıń ma`nisi hám quramı kárxana iskerliginiń sapa hám muǵdar kórsetkishlerine kúshli tásir koTsatadi Statistikada tiykarǵı fondlarning kólemin o 'rganishda natural hám baha kórsetkishlerinen paydalanıladı. A sosiy fondlarni baha kóriniste bahalawda tómendegi baha túrleri qollanıladı :
— tolıq baslanǵısh ma`nisi;
— tolıq qayta tiklew ma`nisi;
— tozıwdı esapqa alǵan haldaǵı baslanǵısh (qayta tiklew) ma`nisi;
— balans daǵı ma`nisi;
— bazar ma`nisi;
— joytıw daǵı ma`nisi.
Tiykarǵı fondlarning tap 'la baslanǵısh ma`nisi degende olardı satıp alıw, tashib keltiriw hám o 'rnatish ushın ketken ǵárejetlerdiń jıyındısı túsiniledi. Sonday eken, tap 'la bas-
lang'ich baha tiykarǵı fondlarni paydalanıwǵa tapsırıw m om entidagi ma`nisi bolıp, ol eń tiykarǵı bahalaw túri esaplanadı. Odan paydalanıp tiykarǵı fondlarning kólemi,
quramı, tákirar islep shıǵarıw hám miynetti texnika menen qurallanıw kórsetkishleri anıqlanadı. Sonıń menen birge tap 'la baslanǵısh baha amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları hám normalarini esaplawda baza esaplanadı. Biraq, hár bir anıq m om entda tiykarǵı fondlarning tap 'la baslanǵısh ma`nisi ámeldegi bahalarda esaplanǵanlıǵı ushın olardıń um um iy kólemine fizikalıq kólemhám baha o 'zgarishlari da tásir kórsetedi. Bul tap 'la bas-
lang' ish baha boyınsha esaplanǵan tiykarǵı fondlarning juze kemshiligi bolıp tabıladı. SHuning ushın waqıtı -waqıtı menen tiykarǵı fondlarni qayta bahalab turıw
taqazo etiledi hám bunıń nátiyjesinde tolıq qayta tiklew ma`nisi anıqlanadı.
Tiykarǵı fondlarning tolıq qayta tiklew ma`nisi - olardıń házirgi dáwir sharayatlarında tákirar islep shıǵarıw ma`nisi bolıp tabıladı. Mısalı, 2 jıl ilgeri «A» markalı 10 ta stanok ushın sarp etiw etilgen ǵárejetler (satıp alıw, tashib keltiriw hám ornatıw ushın ) 10. 000 swmni tashkil etdi. SHu jılı joqarıdaǵı «A» markalı stanoklardan taǵı 5 tasi satıp alındı hám olarǵa ǵárejet 4500 swmni quradı. YUqoridagi tariypga kóre 15 ta stanoktı tolıq baslanǵısh ma`nisi xaqiqiy sarplanǵan ǵárejetler jıyındısına teń boladı, yaǵnıy
10. 000+4500=14500 swm.
Tolıq qayta tiklew ma`nisi bolsa 15 ta stanoktı bul jılda satıp alınsa, jámi
qansha ǵárejet etiliwi múmkinligin kórsetedi, yaǵnıy
15 x (4500/5) =13, 500 swm.
Qayta tiklew ma`nisi ádetde tiykarǵı fondlarni qayta bahalaw processinde anıqlanadı. Qayta bahalaw menen bir qatarda tiykarǵı fondlarning tozıw summaları da anıqlanadı.
Tiykarǵı fondlar óz bahaların turaqlı túrde islep shıǵarılıp atırǵan ónim ózine túser bahasına ótkerip turǵanlıǵı sebepli baslanǵısh hám qayta tiklew bahalarınıń tozıwı esabına alınǵan jaǵdaydaǵı bahaları da anıqlanadı. Bunıń ushın tolıq bahadan tozıw summası ayrıladı. Joqarıdaǵı mısalımızda, mısalı tiykarǵı fondlarning tozıw dárejesi
30% dep alsaq, ol halda tozıw summası = 13500 x 30%=4050 m. s. boladı. Sonday eken qaldıq baha 13500 -4050=9450 m. s.ga teń. Balans daǵı baha - ob'ektlerdi qayta bahalaw nátiyjesinde alınadı hám tiykarǵı fondlar sol bahoda kárxanalar balansına ótkeriledi. Balans daǵı baha - aralas bahalaw : birpara ob'ektler ushın - qayta tiklew degi baha,
basqalar ushın - bas baslanǵısh qımbat da bolıwı múmkinBazar ma`nisi - ob'ektlerdi ámeldegi dáwirde bazarda satılıwı múmkin
bolǵan ma`nisin ańlatadı.
Tiykarǵı fondlar uzaq waqıt xizmet etiwi nátiyjesinde waqtı kelip pútkilley
jaramsız xolga keliwi yamasa olardan kegusida paydalanıw ekonomikalıq nátiyje
bermasligi (ruwxıy tozıwı ) múmkin. Bunday payıtlarda tiykarǵı fondlar
islep shıǵarıw processinden shiǵarıladı. Olardı temir-tersak retinde
metallomga tapsırıw, eger ımaratlar bolsa - olardıń aynıwı nátiyjesinde
túrli qıylı qurılıs materialları (aǵash, gerbish hám basqa ) payda bolıwı
múmkin. Kárxanalarda álbette temir-tersak hám qurılıs materialları túrli
mútájlikler ushın paydalanıwı yamasa shetke satıp jiberiliwi múmkin hám bul
aqshalar kárxananıń esap -kitap nomerine kelip túsedi. Bul bolsa óz
gezeginde joytıw ma`nisinde sáwlelendiriledi

№18 TEMA ATI: Kárxanalarda jumisshilar miyneti hám is haqi statistikasi