|
Ayırım mámleketlerde 2009 jılda úy xojalıqlarınıń aqırǵı tutınıwı
quramı (%%)
Keste maǵlıwmatlarına qaraǵanda hár túrlı mámleketler tutınıwı
quramında sezirarli ayırmashılıqlar bar. Biraq MDH mámleketleri tutınıwı quramı
bir-birine uqsap ketedi: ǵárejetlerdiń tiykarǵı bólegi azıq-túlik
ónimleri, ishimlik, temekine tuwrı keledi, úy jay tólewleri,
kommunal xızmetler hám transport ǵárejetleri úlesi talay tómen. 2010 jılda
Ózbekstan xalqınıń tutınıw ǵárejetleri 22, 4% ga kóbeydi hám 7248, 3
mlrd. swmni quradı. Tutınıw ǵárejetleri úlesi pul dáramatlarınıń
ulıwma kóleminde 76, 8% ten 72, 5% ga kemeydi.
. Xalıqtıń material baylıqlar hám xızmetlerdi tutınıw qılıw
kórsetkishleri.
Material baylıqlar hám xızmetler tutınıwı natural, shártli-natural hám
baha usıllarda uyreniledi.
Baha kórinisinde bul kórsetkish ámeldegi bahalarda hám quramda
uyreniledi. Ulıwma tutınıw kólemi menen birge jan basına tutınıw da
anıqlanadı. Ayırım tovarlardı ámeldegi jan basına tutınıwın ratsionalnormativ dárejeni salıstırıw xalıqtı sol tavarǵa bolǵan zárúriyatın
qandırıw dárejesin anıqlaw múmkinshiligin beredi. Qanday da i-tavarǵa
bolǵan mútájlikti qandirilish koefficiyenti tómendegi kóriniske iye.
Ki=qia:qih; bunda,
qia - i-tavardıń ámeldegi tutınıwı
qih - i-tavardıń ratsional-normativ tutınıwı
Ulıwma hám jan basına ortasha tutınıw dinamikası indeks arqalı
anıqlanadı.
Tutınıw indeksi tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
a) bir tavar ushın : iq=q1:q0;
b) yamasa jan basına : Jq/s=q1/S1: /S0;
bunda, q1 q0 - bir tavardıń ámeldegi hám bazis dáwirdegi ámeldegi kólemi;
S1 S0 - xalıqtıń bazis hám ámeldegi dáwirden ortasha jıllıq sanı.
v) barlıq material baylıqlar boyınsha : Jq=q1 R0:q0 R0;
sonday-aq jan basına : Jq/s=q1 R0/S1:q0 R0/S0;
bunda, q1 q0 - ámeldegi hám bazis dáwirde ayırım material baylıqlardıń
kólemi;Ulıwma hám jan basına ortasha tutınıw dinamikası indeks arqalı
anıqlanadı.
Tutınıw indeksi tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
a) bir tavar ushın : iq=q1:q0;
b) yamasa jan basına : Jq/s=q1/S1: /S0;
bunda, q1 q0 - bir tavardıń ámeldegi hám bazis dáwirdegi ámeldegi kólemi;
S1 S0 - xalıqtıń bazis hám ámeldegi dáwirden ortasha jıllıq sanı.
v) barlıq material baylıqlar boyınsha : Jq=q1 R0:q0 R0;
sonday-aq jan basına : Jq/s=q1 R0/S1:q0 R0/S0;
bunda, q1 q0 - ámeldegi hám bazis dáwirde ayırım material baylıqlardıń
kólemi;
R - bazis dáwir material baylıqlar bahası (salıstırma baha ).
Ámeldegi dáwirde bazis dáwirine salıstırǵanda material baylıqlar hám xızmetler
tutınıwı ulıwma indeksi tómendegishe esaplanadı :
a) barlıq xalıq boyınsha : Jq=q1 R0+q1 xR0 x/q0 R0+q0 xR0 x;
b) jan basına : Jq/s= (q1 R0+q1 xR0 x):S1/ (q0 R0+q0 xR0 x):S0;
bunda, q1 R0 hám q0 R0 - ámeldegi hám bazis dáwirde material baylıqlardı
tutınıwı (bazis dáwir yamasa salıstırma bahoda);
q1 xR0 x hám q0 xR0 x - ámeldegi hám bazis dáwirde xızmetler tutınıwı (bazis
dáwir yamasa salıstırma bahoda).
Material baylıqlar hám xızmetlerdi ámeldegi bahalarda dinamikasın
úyreniw kerek bolǵanda tómendegi kórsetkishler járdeminde anıqlanadı :
a) barlıq xalıq boyınsha : Jqr=q1 R1:q0 R0;
b) jan basına : Jqr/s=q1 R1/S1:q0 R0/S0;
bunda, q0 R0 - wákil tovarlardıń yamasa xızmetlerdiń bazis dáwirdegi
ma`nisi (bazis dáwir bahosida);
q1 R1 - wákil tovarlar yamasa xızmetlerdiń ámeldegi dáwirdegi ma`nisi (ámeldegi
dáwir bahosida).
Mısalı, xalıq ǵárejetleri tiykarında tavar hám xızmetler tutınıwı fizikalıq
kólemi indeksin barlıq xalıq yamasa jan basına tutınıwın anıqlaymız,
ortasha jıllıq xalıq sanı, bazis dáwirde - 40265 mıń kisi, ámeldegi dáwirde -
10236 mıń kisi. Mısalı, xalıq ǵárejetleri tiykarında tavar hám xızmetler tutınıwı fizikalıq
kólemi indeksin barlıq xalıq yamasa jan basına tutınıwın anıqlaymız,
ortasha jıllıq xalıq sanı, bazis dáwirde - 40265 mıń kisi, ámeldegi dáwirde -
10236 mıń kisi.
Joqarıdaǵı formulalardı tartılǵan ortasha garmonikka aylantıramız :
Jq=q1 R0+q1 xR0 x/q0 R0+q0 xR0 x=q1 R1:Jp+q1 xR1 x:ipi/q0 R0+q0 xR0
x
Jq/s= (q1 R1:ip+q1 x :ipx):S1/ (q0 R0+q0 xR0 x):S0;
SHunday etip:
Jq= (2300:1, 075+1100:1, 052+360 :1, 078) /2000+1050+250=3519/3300
=1, 066 yamasa 106, 6%
Jq/s= (2300:1, 075+1100:1, 052+360 :1, 078):10236/ (2000+1050+250):
10265=0, 3438/03215=1, 069 yamasa 106, 9%.
Sonday eken, xalıq tárepinen tutınıw etilgen material baylıqlar hám
xızmetler kólemi ámeldegi dáwirde bazis dáwirine salıstırǵanda 6, 6% ga artqan.
Jan basına tutınıw etilgen material baylıqlar hám xızmetler kólemi
ámeldegi dáwirde bazis dáwirine salıstırǵanda 6, 9% ga artqan, óytkeni xalıq
sanınıń azmaz azayıwı esaplanadı.
Xalıq jan basına tutınıw kóleminiń jan basına tuwrı kelgen
dáramatqa baylanıslılıǵın úyreniw maqsetinde elastlilik koefficiyenti
esaplanadı hám ol eki qıylı boladı.
Empirik elastlilik koefficiyenti tómendegi formula boyınsha esaplanadı :
E= (u: x):(u0:x0) =u/u0:x/x0;
bunda, x - faktor belgi - xalıq jan basına dáramat kólemi
ol - nátiyjelik belgi - xalıq jan basına tutınıw kólemi.
Empirik elastlilik koefficiyenti jan basına dáramat 1% ga ózgerse,
jan basına tutınıw qanday ózgeredi degen sorawǵa juwap beredi. Áwele
X hám Ol ortasındaǵı baylanıslılıqtı forması anıqlanadı. Eger X hám Ol ortasında
sızıqlı baylanıslılıq bolsa, ol halda :
1) sızıqlı korrelyatsiya koefficiyenti esaplanadı ® hám ol
úyrenilip atırǵan belgiler arasındaǵı baylanıslılıq dárejesin ańlatadı ;
2) eger baylanıslılıq dárejesi joqarı bolsa, ol halda bolıwı múmkin
bolǵan ortasha kvadratik qáteniń korrelyatsiya koefficiyenti anıqlanadı
(GR);
3) odan keyin regressiya teńlemesiniń parametrleri anıqlanadı,
onıń sapasın belgileytuǵın kórsetkishler esaplanadı ;
4) teoriyalıq elastiklik koefficiyenti tabıladı.
Olardıń esap -kitapı tómende keltirilgen:
Do'stlaringiz bilan baham: |
