1. Energiyanin kelip shigiwi

Energiya tejemlilik.Keramikaliq qurilis materiallari ham buyimlari nomenklaturasi.Ozbekistan Respublikasinda islep shigariw kolemi
JOBASI:
1.Energiyanin kelip shigiwi
2.Energiya tejemlilik.
3.Keramika.
4.Keramikaliq qurilis materiallari.
5.Ozbekistanda islep shigariw kolemi

1.Energiyanin kelip shigiwi

Insaniyat turmısı dawamında tábiyaat tárepinen mińlagan jıllarda tóplanǵan energiyadan paydalanıp kelinip atır. Bunda bul energiyadan paydalanıw usılları, odan maksimal nátiyjelililik alıw maqsetinde mudami rawajlanıp atır. Energetika insaniyat turmısında zárúrli rol oynaydı. Insan iskerliginiń barlıq túrleri energiya sarpı menen bekkem baylanisli bolıp tabıladı. Mısalı, insan óziniń evolyutsion rawajlanıwınıń basında tek óz dene energiyasınan paydalanǵan. Keyinirek bolsa ol ót energiyasın alıwdı hám odan paydalanıwdı úyrendi. Insaniyat jámiyeti evolyutsion rawajlanıwınıń náwbettegi orami samal hám suw energiyasınan paydalanıwǵa alıp keldi, nátiyjede birinshi suw hám samal digirmani, suw shıǵırları, óz háreketi ushın samal kúshinen paydalanıwshı jelkenli kemeler payda boldı. XVIII asirde otın yamasa ko'mirdi qosiw nátiyjesinde ónim bolǵan ıssılıq energiyasın mexanik háreket energiyasına aylantıriwshı puw mashinası oylap tabıw etildi. XIX asirde elektr jaqtılandıriw oylap tabildi. Elektrodvigatel. odan keyin bolsa elektr generator oylap tabiliwi elektr asri baslanıwına alıp keldi. XX ásir insaniyat tárepinen energiya islep shıǵarıw hám odan paydalanıw usılların ózlestiriw boyınsha haqıyqıy revolyuciyanı ámelge asırıw asri boldi.Yaǵnıy, júdá joqarı quwatlı ıssılıq, gidravlik hám atom elektr stansiyalar, joqarı hám oǵada joqarı hám de ultra joqarı kernewge iye bolǵan elektr energiyasın uzatıwshı liniyalar qurildi. Ilm-fanning o‘sib bariwi natiyjesinde elektr energiyasin islep shigari, ozgertiw ham uzatiwdin janadan-jana turleri islep shigarilmaqda. Úlken quwatlı energiya sistemaları islep shigilip atır, sol menen birge úlken quwatlı neft hám gaz támiynatı sistemalari payda bo'Imaqda.
Dunyada jilliliq energiya paydalaniwi tomendegi kestede korsetilgen

Energiya turi	Kolemi,Mt	Derek
Insanlardi bagiw ham jumisshi haywanlarga jem	650	Quyash jariqligi(hazir)
Otinlar	150	Quyash jariqligi(otken zamanda)
Gidroelektrostanciyalar	100	Suw hareketi
Komir,neft,gaz,torf	6600	Quyash jariqligi(otken zamanda)

Sol menen bir waqıtta insanlardı azıǵı ushın hár jılı shama menen 400 Mt energiya sarplanadı. sonnan 40 Mtga jaqinı paydalı miynetke aylanadı. Xojalıq zárúratlariga 800 Mt, jámiyet islep shıǵarıwına bolsa 1000 Mt energiya sarplanadı. Sonday etip 7500 Mt ni qurawshi etiwshi jıllıq energiya tutınıwınan 2200 Mt paydalı túrde, qalǵanı bolsa ıssılıq kórinisinde bıykarǵa sarplanadı.
2.Energiya tejemlilik
Elektr energetika, energiya tejewdiń úlken potensialına iye bolǵan halda, respublika ekonomikasın rawajlanıwda zárúrli rol oynaydı.
0zbekiston elektr energetika salasınıń islew natiyjeliginin tómenlewiniń házirde ámeldegi bolǵan tendensiyasi elektr energetika úskenelerin materiallıq-texnikalıq hám finansliq derektin keskin jamanlasiwi sebepli, ásbap hám úskenelerdi buzılıwdan saqlaw hám onlaw ilajları sapasınıń tómenligi jáne onıń tozıwınan, bul úskenelerdiń energetikalıq hám ekonomikalıq kórsetkishlerin sezilerli darejede jamanlasiwi sebepli bolıp tabıladı.
Texnologiyalıq úskeneler islew natiyjeliginin tómenlewi janilgi baxasınıń artiwi hám jetkezilip atırǵan energiyanıń tómen táriyplerinin uyqas emasligi menen tereńlesip baradı. Bul ese islep shıǵarıw daramatlerin jetkilikli darejede qayta investitsiyalaw,tarawdı ilgerilep baratuǵın rawajlanıwın toqtatip turadı.
Elektr energiyaǵa asıp baratırǵan talaplar sapalı qandiriw ushin , elektr energetika islep shıǵarılıwı mumkinshiliginen kelib shıqqan halda, Ózbekstan ekonomikası kórsetkishlerin kutilgen rawajlanıwı sharayatlarında, keleshektegi eń tiykarǵı jollardan biri ekonomikanıń barlıq tarawlarında, sonday-aq energetika salasında energiya tejew boyınsha keshiktirib bolmaytuǵın sharalardı qabıl qılıw bolıp tabıladı. Aldinnan qilingan esap-kitaplarǵa kóre tarawdaǵı energiya tejew potensialı respublika boyınsha energiya tejew potensialınıń 30% ni qurawi múmkin eken.
Elektr energiyanı islep shıǵarıwdaǵı natiyjeliktin tiykargi kórsetkishi – janilgini salıstırma sarpı aqırǵı on jıllıqta artti hám házirde 375, 92/kvt. saat (2007-j.) ni quradi.
Elektr energiyanı uzatip atrgan tarmaqlardı fizik jediriliwi esabina olardı oǵada júkleniwi, esapqa alıw ásbaplarınıń rawajlanganligi sebepli energiyanı uzatıw daǵı texnologiyalıq qarejetler hám ulıwma sistema boyınsha israpshiliq artıp ketti hám de olar 13. 8% ni quradi.
3.Keramika
Keramika(grekshe “Keramos” topiraq) degen manisti bildiredi.Topiraq(gil,kaolin) yaki anorganik zatlardi joqari temperaturalarda pisiriw joli menen alinatugin metal emes materiallar ham buyimlar.Hamme salalarda:uy-ruwizgerde (idis-tabaqlar) qurilista (gerbish,cherepica,truba,diywallardi bezew buyumlari) texnikada (radiotexnika,elektrotexnika,kosmanavtika) suw ham hawa transportinda haykeltarasliq ham ameliy sanaata ken tarqalgan.Duzilisine kore Gewek (tekis emes tarqalgan iri boleklerden sholkemlesken gewekligi 5-30%) ham Tigiz(tekis tarqalgan mayda bolekshelerden sholkemlesken, gewekligi 5% ge shekem)turlerge bolinedi. Keramik buyımlar tayarlaw ushın aldın topıraq, kaolin, kum, atız shpati, metallurgiya hám birqansha sanaat shıǵındıları sharli digirmanda untaq halina keltiriledi, suw qosıp aralastırıladı ; alınǵan oquvchan halattagi qarıspa aralastirgish suw saqlaǵıshlarga quyıladı ; qáliplew usılına qaray onı filtr-presslar yamasa arnawlı búrkiw apparatlarında málim muǵdarǵa shekem suwsızlantiriladi. Keyininen ızǵarlıǵı 6 — 12% bolǵan untaq jaǵdayındaǵı qarıspalardan presslar járdeminde, 15—25% li qarıspalardan jayıw, basıw yamasa gúlallıq charxit forma beriw jolı menen buyımlar tayarlanadı. Quramında 25—45% suwı bolǵan qarıspalar bolsa gips, gewek plastmassa hám metall qáliplerge quyılıw jolı menen qáliplenedi. Qáliplengen buyımlar keptirilip arnawlı pechlarda 900° den (qurılıs keramikas ushın ) 2000° ge shekem (otqa shidamli keramika ushın ) qızdırıp pisiriledi. Keramikanin bir qansha túrlerine pısırılgennen keyin qosımsha mexaniq islew hám párdaz beriledi. Ílaydan islengen ıdıs, fayans hám elegant keramikanin basqa túrlerinen islengen buyımlarǵa suw hám gaz ótkermeytuǵın shıyshe siman qatlam payda etetuǵın sır qaplanip, 1000 — 1400° de qayta pisiriledi. Íssılıqtı saqlawshı gewek materiallar tayarlawda ilyga joqarı temperaturada janıp ketetuǵın janǵısh qosımshalar (kómir, organiq elementlar ) qosıladı, qo'simshalar janıp ketgenen keyin, ornında qalǵan gewekler geweklikti payda etedi.
Fayans alıw áyyemginde Egipette Bizin Eramizga shekemgi XV-asirde málim bolǵan.Olar eramizǵa shekemgi III— IV-ásirlerde Qitayda jane payda etilgen, IX-Xásirlerde Jaqın Shıǵıs mámleketlerinde, orta ásirlerde Orta Aziyada, XVI -asirde Fransiyada, XVIII-asirde Germaniya, Angliyada, XIX—XX -ásirlerde Rossiyada rawajlanǵan. Keramikanin rawajlanıwınıń jáhán tariyxında Qitay shınnısı hám fayansi zárúrli orın tutqan. Ol Evropa hám Aziyanıń kóplegen mámleketlerinde Keramikanin rawajlanıwına sezilerli tásir kórsetken. Orta Aziyada, Iran, Azerbayjan, Turkiya, arab mámleketlerinde ımaratlardı bezewde, ıdıs -tabaqlar soǵıwda Keramikanin áhmiyeti jútá úlken bolǵan. X—XV-ásir Xiva, Samarqand, Buxara, Qo'qon, Tashkentte qurılǵan ımaratlardıń polixrom mozaika arxitektorlıq kórkem óneriniń eń joqarı jetiskenlikleri esaplanadı (Keramika ónimlerin pısırıw texnikası hám texnologiyası kóp ásirler dawamında ápiwayı ot. ápiwayı oshaqtan mexanizatsiyalastırılgan pechlergesha bolǵan rawajlanıw jolin basıp ótti. Házir túrli mámleketlerde, sonday-aq, Ózbekstanda Keramika ustaxanalari, zavodlar jumis islemekte. Tashkent, Samarkand, Quvasoy shınni zavodları, Angren hám Rishtondagi keramika zavodı oz jumislarin dawam etpekte.
4.Keramikaliq qurilis materiallari
Gilli massalar yamasa olardıń qospasına mineral qosimshalar qosib, qáliplew hám kúydiriw joli menen alınatuǵın buyımlar hám materiallar keramik materiallar dep ataladı. Qurılısda keramik materiallar hám buyımlardan diywallar qurıw hám tambas jabıw, pol, diywal hám fasadlarni oraw, pech hám tútin trubalarini teriw, kanalizaciya hám drenaj qurıw hám de taǵı basqa maqsetler ushın paydalanıladı. Keramik buyımlar jasalatugan material keramika texnologiyasında keramik ılaydan islengen dep ataladı. Konstruktsiyasi tarepinen maslastirilgan boyinsha keramik materiallar hám buyımlar tomendegi gruppalarǵa bolinedi:
Diywalbap (gerbish, keramik taslar, gerbishten islengen bloklar hám paneller);
Tambas ushin (ishi gewek taslar, keramik taslardan etilgen balkalar, tambas qatlam paneller, cherepitsa);
Imaratlar fasadini oraw ushın (keramik gerbish hám taslar, fasad plitkalari);
Imaratlar ishine oraw ushın (sirlangan plitkalar hám Fason detallar, pol ushın plitkalar);
Kanalizaciya hám drenaj trubalari;
Sanitariya -texnika buyımları (rakovina, unitaz, hám basqalar );
Kislotaga shidsmli buyımlar (gerbish, plitkalar, trubalar);
Jol materialları (gerbishler, taslar );
Issılıq otkermeytugin (gewekli ishi bos gerbishler hám taslar );
Kiyim-kenshek,betonlar ushın toldirgishlar (keramzit, agloporit);
Ortke shidamli buyımlar (gerbish hám Fason buyımlar ). Keramik materiallar hám buyımlar islep shigariw ushın saz tiykarǵı shiyki onimler paydalaniladi. Saz taw jınıslarınıń mayda dispersiyali fraktsiyasi bolib, suw menen plastik qarispa payda qılıw, kepkennen keyin oǵan berilgen formanı saqlap qalıw hám pısırılgennen keyin tas qattiliqqa iye boliw ózgeshelikine iye.
Keramik materiallar hám buyımlar túrli olshem, forma hám ózgesheliklerge iye boladi, biraq olardı islep shigariw texnologiyası birdey boladı hám shiyki+onim materialların qazib alıw, shiyki+onim massasın tayarlaw, shiyki onimdi qáliplew, keptiriw, pısırıw, pısırılgen buyımlardı sortlarǵa ajıratıw hamde bazada saqlawdı oz ishine aladı. Keramik materiallar hám buyımlardı islep shigariw ushın ádetde, tikkeley zavod qasında jaylasqan kargerlardan ekskavatorlar hám basqa mashina hamde mexanizmler járdeminde qazib alınadı. Zavodqa saz kuzovik ozi awdarilatugin vagonlarda, avtosamosvallarda, qayıslı transportrlarda, telejkali traktorlarda tashiladi. Shiyki onim massasın tayarlaw. Kargerdan qazib alınǵan hám zavodqa alip keltirilgen saz tábiy jagdaydan kobinshe buyımlar qáliplew ushın jaramsız boladı hám tábiy dúzilisin buzıw, odan zıyanlı qospalardı shigarip taslaw kerek. Iri qospalardı usaqlaw, gilga qosimshalar aralastırıw, sonıń menen birge, ansat qaliplesetugin massa payda qılıw ushın onı ızǵarlaw kerek. Shiyki onim qospası yarım qurǵaqlay, yamasa plastic usıllarında tayarlanadı. Bul usıllardan qay-qaysısın tańlaw shiyki onim materiallarınıń ózgesheliklerine, keramik massasınıń quramına hám buyımlardı qáliplew usılına, sonıń menen birge, olardıń olshemler hám wazıypasına baylanisli.
Yarım qurgaq usılda shiyki+onim materialları quritiladi, buklenedi, maydalanadı hám dıqqat penen aralastırıladı. Gil, ádetde, keptiriw barabanlarinda quritiladi, qurǵaqlaylayin untaw mashinasında, yamasa sharli digirmanlarda bóleklenedi hám maydalanadı, aralastırgishlarda aralastırıladı. Presslengennen keyin ızǵarlıǵı 9 -11% boladi. Presslanadigan untaq kerekli ızǵarlıqqa iye bolgansha suw yamasa puw menen keptiriledi. Yarım qurǵaqlay presslep tayarlanǵan qurılıs gerbishi, pol plitkalari, qatlam plitka hám basqalar tayarlawda shiyki+onim qospa tayarlawdıń yarım qurǵaqlay usılınan paydalanıladı. Plastik usılda shiyki onim materialari tábiy ızǵarlıqta aralastırıladı yamasa ızǵarlıǵı 18-23% bolgannan keyin gil qarispasi bolganga shekem suw qosiladi. Shiyki onim materiallardı usaqlaw hám qayta islew ushın túrli tipdegi digirman tastan, aralastırıw ushın bolsa gilkorgichlardan paydalanıladı. Plastik usılda plastik qaliplengen keramik gerbishti, keramik taslardı, cherepitsalar, truba hám basqalardı islep shıǵarıw ushın shiyki onim qospası tayarlanadı. Shliker usılında shiyki+onim materiallar aldınan maydalap untaq etiledi, sonnan keyin bolsa kop muǵdarda suw quyıp jaqsılap aralastırıladı, bunda bir jınslı suspenziya (shliker) payda boliwi kerek. Bul usıl shınni hám fayans buyımlar, qatlam plitka hám basqalardi islep shigariwda qoillaniladi.
Buyımlardı qáliplew. Keramik buyımlar xar qıylı usıllarda : plastik ham yarım qurǵaqlay qáliplenedi. Qáliplew usılın tańlaw buyımlar, túrine, sonıń menen birge, shiyki onimniń quramı hám fizikalıq-mexanik ózgesheliklerine baylanisli. Plastik usılda qáliplew óndiriste eń kop tarqalǵan usıl bolıp tabıladı.
Buyımlardı pısırıw. keramik buyımlar islep shigariw texnologiyası procesiniń en songi basqıshı bolıp tabıladı. Pısırıw processinin shártli túrde úsh dáwir boliw múmkin:
1-Shiyki onimdi qizdiriw,
2-Pısırıw
3-Suwitiw.
Shiyki onimdi qizdiriwda temperatura az-azdan 100-120 ^o C qa shekem koteriledi, ham suw shıǵarıp jiberiledi. Sonnan keyin temperatura 750^oC qa shekem koteriledi, gilli mineral daǵı hám shiyki onim qospasınıń basqa birikpelerindegi organikalıq qospalar janıp tawsiladi hám ximiyaliq baylanısqan suw shıǵıp ketedi..