Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

TILLIK MÁNIS 
Til eki jaqlı qubılıs, onıń sırtqı jaǵı-seslik, materiallıq tárepi;onıń ishki jaǵı-
mazmunlıq,logikalıq tárepi.Tildiń tillik elementlerdin logikalıq jaǵı degenimiz-
olardıń bildiretuǵın mánileri,atqaratuǵın xızmeti. 
Tillik elementlerdiń mánilik jaǵı lingvistikada semantika dep, semantikanı 
izertleytuǵın ilim semasiologiya dep ataladı. 
Máni degen ne? Bul tanbalawınıń tanbalanıwshı menen qatnasın payda 
bolǵan mazmun degen. Tillik element neni bildirse,sol onıń mánisi. Máni-oylaw
kategoriyasına jatatuǵın sáwlelendiriwshi qubılıs. Tillik máni-obiektiv dúnyadaǵı 
zatlardıń qubılıslardıń, bolmıstıń sanadaǵı sáwlesi, al kopiyası emes,sáwlesi, elesi 
ǵana. 
Adam sanasında tillik elementlerdiń materiallıq sáwlesi de (sózler),
zatlardıń,qubılıslardıń,bolmıstıń fizikalıq sáwlesi de saqlanadı. Ekewi birigip bir 
pútin bolıp turadı. Tillik elementlerdi aytqanda ya esitkende, jazıwdı oqıǵanda sol 
eki sáwle de eske túsedi, kóz aldına keledi. Usı eki sáwleniń birligi onıń mánisi 
boladı. Túsinik bolıw ushın aytılǵan ya jazılǵan tillik elementtiń nege 
qatnaslılıǵın, neni ańlatatuǵının biliw kerek. Olay bolmasa túsinik te bolmaydı. 
Mısalı:dom, kniga,xleb degen rus sózleriniń mánilerin rus tilin bilmeytuǵın
adamlar túsinbeydi. Sebebi bul sózlerdiń (tanbalawshılardıń)qanday zatlarǵa 
(tanbalawshıǵa)qatnaslı ekenligin bilmeydi.Al usı sózlerdi jay,kitap,nan dep 
awdarıp aytsaq qaraqalpaq tilin biletuǵınlar olardıń mánisin túsinedi. Sebebi
olardıń qanday tanbalanıwshıǵa qatnaslı ekenligi biledi. Mine,sonpıqtanda máni
degendi ataw menen(sóz benen) ol ataw bildiretuǵın mazmun ortasındaǵı 
qatnas,birlik dep túsiniw kerek. 
Ataw mánisin biliw,durıs túsiniw ushın, onıń nege qatnaslı ekenin,neni
bildiretuǵının biliw zárúr.Onı biliw sóylewshi ushında, tıńlawshı ushın da 
birdey birew ǵana bolıwı tiyis. Sonda ǵana til óziniń qatnas quralı xızmetin atqara 
aladı. 
Tillik mánilerdiń negizgi túrleri-leksikalıq máni hám gramatikalıq máni.
Leksikalıq máni dep hár sózdiń bildiretuǵın ózine tán atawıshlıq mánisin aytadı.
Al gramatikalıq máni-sózdiń leksikalıq mánisi ústine qosılatuǵın kómekshi máni. 
Kómekshi mániler(gramatikalıq mániler) gramatikalıq kategoriyalar dóretiwge 
negiz boladı. 
Gramatikalıq máni menen leksikalıq mánilerdiń usaslıq jáne ayırmashılıq
tárepleri bar. Gramatikalıq mániniń ayırım túrleri leksikalıq máni menen
ajıralmastay birlikte jasaydı, ekewi de bir ǵana kórsetkishtiń boyınan tabıladı.

---

Mısalı:jay,úlken,al degen sózlerdiń zattı, kólemdi,háreketti bildiriw sıyaqlı
atawıshlıq leksikalıq mánisi menen birge olardıń basqada gramatikalıq mánileri
boladı. Jay sóziniń atlıq,birlik,ataw seplik formasında keliwi: úlken sóziniń 
kelbetlik jay formasında keliwi: al sóziniń keler máhál ekinshi bet, 
buyrıq,bolımlı mánilerde keliwi-olardıń gramatikalıq mánileri. Mine,olardıń bári
leksikalıq máni ústine qosılıp otırǵan gramatikalıq mániler bolıp tabıladı. 
Gramatikalıq mánilerdi qatnastırmay, sózlerdi tek leksikalıq máni
kórsetkishligi túrinde ǵana qollanıw múmkin emes. Tillik mánilerdiń (leksikalıq
,gramatikalıq)bul eki táriniń bólinbeytuǵını da usındı. Ekewiniń elewli ayırması: 
gramatikalıq mánide zatlıq máni joq, al leksikalıq mánide ol bar. Leksikalıq máni 
jeke sózge ǵárezli, onıń ayırılmaytuǵın jubayı:al gramatikalıq máni jeke sózden 
ǵárezsiz,ol abstrakt ulıwma mánini bildiredi. Sonlıqtan da gramatikalıq mánilerdiń 
kópshiligi joqarıdaǵıday sóz túbirinen ǵana emes, onnan tısqarı hár túrli 
kórsetkishler, formalar arqalı da bildiredi. Mısalı, jaylar,úlkenirek,aldı degen
sózlerdiń 1-degi kóplik, túsindegi salıstırıw dárejesi, sońǵısındaǵı ótken 
máhálin, 3-si betlik mániler buǵan mısal bola aladı. bildiredi.