Belgili bir maqsetti orınlaw ushın izertlewde hár qıylı usıllardan
paydalanadı. Bunday usıllarǵa
metodologiya, metodika, metod dep atalatuǵın
usıllar jatadı. Bul úsh atama baylanıslı, birlikte bolıwı menen qatar hár qaysısı hár
túrli uǵımdı bildiredi.
Metodologiya - grekshe metod hám logos sózlerinen qáliplesken.
metod
tuwralı ilim degende bildiredi. Metodologiya teoriyalıq oylawdıń filosofiyalıq
negizi.
Metodologiya-dúnyaǵa kóz-qaras, ómirdegi túrli qubılıslardı, bolmıstı
biliwdiń jolı, filosofiyalıq principi. «Metod-bolmıstı túsindiriwdiń usılı, tábiyat
penen jámiyet ómirindegi qubılıslardı tanıwdıń, izertlewdiń tásli»(Úlken
encklopediyalıq sózlik).
Metodologiya-hár
ilimniń
izertlew jumısında basshıllıqa alatuǵın
filosofiyalıq kóz qaras. Hár bir ilimniń ózine tán arnawlı izertlew ádisi
izertlewshiniń basshılıqqa alǵan metodologiyalıq principlerine sol belgilep bergen
maqsetke say kelip otıradı. Izertlew ádisi bir bolǵanı menen eger basshılıqqa alǵan
metodologiyalıq principleri hár túrli bolsa, ádis aldına qoyǵan talap ta,
onnan
shıǵarılatuǵın juwmaq ta hár túrli boladı. Máselen, XIX ásir hám XX ásir
basındaǵı bir-birine qarama-qarsı baǵıtta qáliplesken lingvistikalıq mekteplerdiń
basım kópshiligi salıstırmalı-tariyxıy metodın izertlewdiń bárine de ortaq usıl
retinde qollanıladı. Bul usıldı naturalistler «til-biologiyalıq qubılıs, organizm»
deytuǵın tiykarǵı koncepciyaların dáliliwge paydalansa, psixologistler «til-taza
psixikalıq qubılıs» deytuǵın koncepciyasın dálilewge paydalanadı.
Izertlew metodikaları. Metodika-baqlaw, esapqa alıw, salıstırıw, eksperiment
usaǵan izertlew usıllarınıń jıynaǵı. metod hám metodika arasında jaqınlıq bar.
metodika metodan tuwatuǵın belgili bir maqsetke jetiw jolında qollanılatuın is
júrgiziw usılı. Metod izertlep atırǵan obiektti tanıwdıń, faktlerdi tallawdıń jolın
anıqlaydı, al metodika kerekli faktlerdi qalay jıynawdı, qalay toparlarǵa bóliwdi,
kerekli túrge keltiriwdi anıqlaydı. metod-gózlegen maqsetke jetiwdiń jolı bolsa,
metodika-sol joldı ashıp, tazartıp otırıwǵa kerekli bolǵan qural.
Til biliminde tildiń qaysı salasın qanday
maqsette izertlemekshi bolsa, eń
aldı menen soǵan kerekli tillik faktler jıynaladı, esapqa alınadı. Ol faktler mánilik,
funkciyalıq, formalıq qubılısları, til qurılısına alatuǵın ornı, basqa elementler
menen, faktler menen qarım-qatnası ján-jaqlı baqlana otırıp esapqa alınadı. Baqlaw
metodı, esapqa alıw, salıstırıw-mine bular eń baslı izertlew metodikaları bolıp
sanaladı. Lingvistikalıq metodlar, hám olardıń túrleri.
Lingvistikalıq metod dep til biliminde qollanılatuǵın izertlew ádisleri
aytıladı.Ayırım ádebiyatlarda metodikaǵa jatqızıwǵa tiyisli usıllardı
da metod
quramına kirgizip, metod sanın kóbeytedi; basqa ádebiyatlarda,
kerisinshe, jeke
metod retinde qaralatuǵınlardı birlestirip, eki-úsh metodqa alıp keledi. máselen,
1973-jılı shıqqan «Ulıwma til bilimi» kitabında 3 tom salıstırmalı-tariyxıy,
lingvogeografiyalıq, strukturalıq, tipologiyalıq dep tórtke bóledi. V.I.Koduxov
sıpatlama, salıstırma, normativli-stilistikalıq metod dep úshke bóledi (Obshee
yazıkoznanie, 1974).
Házirgi dáwirde kópshilikke tanılǵan lingvistikalıq metodlar sıpatlama-
salıstırmalı-tariyxıy, salıstırmalı, strukturalıq, matematikalıq metodlar.
Sıpatlama(sinxronlı) metod. Bul eń eski metod. Bul izertlenip atırǵan
obiekttiń ótkendegisin, tariyxıy rawajlanıwın eskermeydi, onıń
belgili bir
dáwirdegi qálpin sıpatlaw menen sheklenedi.
Strukturalıq metod. Bul metodtı eń dáslep SHexoslavakiya, Daniya alımları
qollandı. Bul metod táreptarları tildi óz-ara tıǵız baylanıslı, bir-birinen ǵárezli
bólsheklerden quralǵan bir tutas struktura dep biledi. Tildiń strukturası ǵana
izertlengende bunı strukturalizm metodı ámelge asırıw múmkin dep biledi.
Matematikalıq metod. Tildiń strukturasında onıń elementleriniń sanınıń da
atqaratuǵın xızmeti úlken.
Belgili bir element, forma kóp bolsa, ekinshileri-az.
Birewi ónimli bolsa, birewi ónimsiz. Bulardı esapqa alıw ilim ushın kerek. Óytkeni
til bilimi ushın tillik elementlerdiń sapalıq jaǵı qanday áhmiyetli bolsa, sanlıq
sıpatı da sonday áhmiyetli. matematikalıq modeller úlgisin tilge de qollanıw til
biliminde avtomatlastırıw talabı, xabar, informaciya teoriyası tiykarında
kibernetika iliminiń tásirinde payda boldı Bul usıl ayrıqsha fonologiya tarawında
keńnen qollanıladı.
Salıstırmalı metod. Til biliminde bul metod túrli maqsetlerde jumsaladı.
salıstırılatuǵın faktlerdiń ózinshelik ózgesheliginiń salıstırıwdan kútetuǵın
nátiyjelerden kórinetuǵın maqsetten bul metodtıń hár qıylılıǵı payda boladı.
Salıstırılatuǵın faktler hár qıylı tillerden alınıwı múmkin hám bir tilden bolıwı da
múmkin. Salıstırılatuǵın faktlerdiń ózgesheliklerine qaray salıstırmalı metod til
biliminde salıstırmalı-tariyxıy metod, tariyxıy-salıstırmalı metod, salıstırmalı
metod bolıp bólinedi.
