Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

TIL HÁM SÓYLEW
Sóylew tillik materiallar arqalı júzege asadı, ol tillik nızamǵa baǵınadı. Til
hám sóylew ajıralmas birlikte.Sóylew tildiń ómir súriw forması. 
Sóylew háreketi sóylew aǵzaları arqalı payda boladı,hawa tolqını arqalı
qulaqqa esitiledi.Sóylew háreketi sóylew.esitiw,túsiniw sıyaqlı úsh bólimnen 
turadı. Miydiń basqarıwı nátiyjesinde sóylew aǵzaları qozǵalısqa keledi,
artikulyaciya iske asadı. Sol arqalı ses payda boladı,ol hawa boslıwı arqalı 
tıńlawshınıń qulaǵına jetedi. Tıńlawshı esitiw aǵzalarınıń titirkeniwi arqalı 
sezingenin esitiw talshıqları menen miy ortalıǵına jetkiziledi. 
Sóylewshiniń aytqanları artikulyalıq kompleks,al tıńlawshınıń esitkenleri 
akustikalıq kompleks boladı.Sóylewshi menen tıńlawshı bir-birin túsiniw ushın 
bul eki kompleks birlikte bolıwı kerek. Ayıtılıw menen esitiliw arasındaǵı birlik 
bolmasa,túsindiriw bolmas edi. 
Sóylew degenimiz-qatnas procesinde óz atın basqalarǵa bildiriw,basqanıń 
oyın biliw maqsetinde tildi qollanıw degen sóz. 
Til degennen ondaǵı pútkil seslerdiń, sózlerdiń, gramatikalıq formalardıń 
jıynaǵın túsinsek,sóylew degenne sol tildiń sóylew elementlerdin óz-ara qarım
qatnasqa túsiniwin túsinemiz. Bul jaǵınan til-sóylewge kerekli bolǵan 
materiallardıń jıynawı. 
Til jámiyetlik bola tura, ol jeke adamlardıń sózleri,sóylewi arqalı ómir 
súredi. Tildi paydalanıwshı jeke adamlar birdey emes.Sonlıqtan olar jámiyetlik 
múlikti hár qaysısı óz jaǵdayına qaray hár qıylı dárejede paydalanadı; birew-ler 
tildegi eń hasılların terip paydalansa,birewler onday talapqa iye bolmaydı. 
Hár adamnıń ózine tán sóylew manerası, dawıs ortaǵı, intonaciyası, 
rifma,akcekti,kewil kúyi,t.b.ler tek sóylew procesinde ǵana júzege shıǵadı. Til
jaqsı, jaman, kerek, kereksiz, normaǵa jatadı, jatpaydı degen túsiniklerdi 
qollanıwǵa 
bolmaydı.Tildeginiń 
bári 
de 
kerekli.kereksiz,
jaman,normasızlıq tek sóylewdi (hám jazıwda) ǵana boladı.Sóylewshi(yamasa 
jazıwshı)til materialların orınlı, durıs qollana almaydı da usınnan normasızlıq
kelip shıǵadı. Usınnan jámiyetlik til sóylew (jazıw) procesinde daralıq sıpatqa 
iye boladı. Til menen sóylewdiń ózgeshelikleri de mine usında.
Til menen sóylewdiń birdey emesligine alımlar erteden kewil awdarǵan; 
XIX-ásir de ómir súrgen V.Gumboldt, G.SHteyntal,G.SHuxard.Al til menen 
sóylewdi eki bólek másele etip qoyǵan, onı ilimiy dálillegen ilimpaz F.de Sossyur 
boldı. 
F.Sossyur til bilimin til lingvistikası, sóylew lingvistikası dep eki tarawǵa 
bóledi. Til lingvistikası-tiykarǵısı, onıń obiektisi-til,til qubılıs,al sóylew 
lingvitikası -tiykarǵı emes,járdemshi,onıń obiekti ol-taza psixodizikalıq pán 
deydi.Bul eki pán óz-ara tıǵız baylanıslı. Til sóylew ushın, túsinikli bolıw ushın
kerekli,al sóylew tildiń qáliplesiwi ushın kerekli deydi. 

---

 Sossyurdıń til menen sóylewge baylanıslı kóp qunlı pikirler menen birge, 
qayshılıqları da bar. Ol sóylewdi tek individuallıq deydi,onda jámiyetlik hesh 
nárse joq deydi. Al til ǵana jámiyetlik,sonday-aq tildi sóylew háreketiniń bir 
bólshegi dep esaplaydı. 
Eger sóylew individuallıq bolsa, onda adamlar bir-birin túsinbese edi.
Sóylewshilerdiń birin-biri túsinetuǵın-ıwınıń sebebi-olar ulıwma xalıqlıq tildegi
bar formalardı paydalanadı,olardan ulıwmalıq til normasına sáykes paydalanadı,al 
tıńlawshı aytılǵan tillik formalardı,olardıń dizbeklerin kollektiv qabıl etken
mánisinde túsinedi. Sóylewdi tilge qarama-qarsı qoyıp, birin(tildi)jámiyetlik, 
ekinshisin (sóylewdi) jámiyetlik emes dew natuwrı. 
Sossyurdıń 
bul 
qaǵıydaları 
biraz 
ilimpazlar 
tárepinen 
rawajlandırıldı.(L.Elmslev, 
A.I.Smirickiy, 
H.Xomskiy) 
Al 
deskrintivlik 
lingvistikanıń wákilleri til menen sóylew arasına shek qoyıp,onı eki túrli másele 
dewdiń pútkilley keregi joq dep esaplandı. 
Juwmaqlap aytqanda til menen sóylew arasındaǵı ayırmanı kórmew de, 
olardıń óz-ara baylanısın moyınlamawda qáte boladı.