Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

TIPLIK TILLIK QATNASLAR 
 
Til bir tutas sistema. Sebebi onıń qurılısındaǵı elementleriniń maydaları 
birlesip iri bir pútin topardı jasasa, al irileri ózlerinen tómengi elementlerge 
bólsheklenip otıradı. Sistema elementleri ózi sıyaqlı basqa formalar menen 
baylanısıp otıradı. Tillik tulǵalar baylanısınıń tillerde ushırasatuǵın bir neshe 
tiplik tilleri boladı. Olar sintagmalıq,paradigmalıq. ierarxiyalıq baylanıs. 
1.Sinmagmalıq baylanıs.Grekshe bir nárselerdiń qosılıwı, jalǵasıwı degendi 
ańlatadı. Til iliminde bolsa, til elementleriniń bir-birine jalǵasıwı degendi
bildiredi. Sintagmalıq baylanısqa keyingisi aldıńǵısına tirkese jalǵasatuǵın ya 
jazılatuǵın elementlerdiń baylanısı jatadı. 
Sóylew, sóylew procesiniń hámmesi de tillik formalardıń sintagmalıq 
baylanısı nátiyjesinde iske asadı. Sintagmalıq baylanıs-elementler baylanısınıń eń 
dáslepkisi. 
2. Paradigmalıq qatnas. Grek tilinen ótken bul túsinik, úlgi degendi ańlatadı. 
Házir ol -bir tekles elementlerdiń toparı degendi bildiredi. Paradigmalıq toparǵa 
kiretuǵınlar mánilik jaqtan, strukturalıq birgelki bolıp keledi. Mısalı: fonemalar 
paradigması, seplik jalǵawlar paradigması hám t.b. Paradigmalıq toparǵa óz-ara 
sintagmalıq qatnasqa kele alatuǵın formalar kiredi. Máselen: barlıq atlıqlar birlesip 
bir paradigmanı quraydı. 
3. Iearxiyalıq qatnas. Bul hár tekles formalardıń baylanısı boladı. Qatnastıń 
bul túri mayda paradigmalıq topardaǵılardıń ózlerinen bir basqısh joqarı turǵan 
paradigmalıq topar menen baylanısına tiykarlanadı. Mısalı, sesler-materiallıq 
kórsetkish retinde iorfemalar quramına ense, morfemalar-sóz qurılısına, sóz-sóz 
dizbegi yamasa gáp qurılısına enedi. Iearxiyalıq qatnas arqasında til qabatları bir-
biri menen baylanısqa enip, bir tutas tillik sistemanı quraydı. Iearxiyalıq qatnastıń 
aǵzaları-fonetika, leksika, grammatika bolıp, olar tildegi mayda sistemanıń 
elementleri boladı.