K I R I S I W
«Ulıwma til bilimi» eki mánini ańlatadı: lingvistikanıń teoriyalıq tarawı,
oqıw páni. Ulıwma til bilimi lingvistikanıń teoriyalıq tarawı retinde XIX ásirden
baslap qáliplesti. Jeke tiller haqqındaǵı ilim áyyemde-aq qáliplesken menen, olar
bir-biri menen baylanıssız edi. Tillerdiń óz-ara jaqın tuwısqanlıǵı, seslik tildiń
ulıwma adamzatlıq qubılıs
ekenligi, olar ortasında ulıwmalıq hám specifikalıq
nızamlıqlardıń bolatuǵınlıǵı onsha itibarǵa alınbay kelgen edi.
Seslik tildiń ulıwmalıq tárepleri, universal lingvistikalıq qubılıslar kóp ǵana
tillerdi salıstırıp izertlew nátiyjesinde belgili boldı bul adamzat tilindegi
ulıwmalıq nızamlardı, universal qubılıslardı izertleytuǵın, sol tiykarda ulıwmalıq
til bilimin payda etti.
Ulıwma til bilimi-lingvistikanıń ulıwma tillik teoriyası. Ol pútkil
lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kompas ilim. Bur kurs soyuzlıq
masshtab
óz aldına kurs retinde 1963-jıldan baslap engizildi. Bul pánniń maqseti
studentlerdi teoriyalıq lingvistikanıń eń negizgi máselelerinen xabardar etiw.
Olarǵa til tuwralı ilimniń ótken tariyxınan, házirgi jaǵdayınan, rawajlanıw
baǵdarınan, ilimniń aldında turǵan baslı problemalardan sistemalı bilim beriw. Bul
kurs 4 bólimge bólinip oqıtıladı: lingvistika tariyxı, tildiń teoriyası, lingvistikalıq
metodlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası.
Lingvistikanıń obekti adamlardıń seslik tili. Seslik til oǵada quramalı
qubılıs. Sonlıqtan onı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp
biliw múmkin emes. Bul jaǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi
hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi.
Lingvistika til bilimin ekige-jeke tiller tuwralı ilimge hám ulıwma
tiller
tuwralı ilimge bóledi. Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sol tildiń (yamasa
tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili,
qazaq tili, tyurkologiya t.b.
Lingvistikanıń ulıwma tillerge ortaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı
ulıwma til bilimi dep ataladı.
--Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan
baslanǵan. Ulıwma til bilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán
universal máselelerdi izertleydi.
Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bolǵanı menen olardıń bir-birine usas, ortaq
qásiyetleri, ortaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń báride qarım-qatnas quralı, Tildiń
bárinde de ses, grammatikalıq forma, gáp bar. Tillerdiń bári de toqtap turmay,
mudamı ózgeriste rawajlanıwda boladı. Tillerdiń ózgeriske ushırawına
sebepshi
bolatuǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń bári tillerge ortaq, ulıwmalıq
nızamlar. Sonday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da ortaq.
Izertlew obekti ulıwmalıq tillik nızamlılıq bolǵanlıqtan onnan shıǵatuǵın
teoriyalıq juwmaqlar da barlıq tillerge qollanıwǵa bolatuǵın ulıwma
tillik teoriya
boladı. Sóytip ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın
teoriyalıq pán.
Onıń negizgi maqseti-til biliminiń eń negizgi máselelerine sistemalı tallaw
jasaw. Onday negizgi máseleler mınalar:
1. Tildiń tábiyatı menen mazmunı, oylaw menen jámiyet penen baylanısı,
atqaratuǵın xızmeti.
2. Tildiń qurılısı, qurılısındaǵı elementlerdiń bir biri menen baylanısı, qarım-
qatnası.
3. Tildiń tańbalıq, sistemalıq sıpatı.
4. Seslik tildiń payda bolıwı, tillerdiń rańajlanıwındaǵı ortaq nızamlar.
5. Tillerdiń tipologiyalıq, geniologiyalıq toparları, klassifikaciyalanıwı.
6. Jazıwdıń payda bolıwı, rawajlanıw jolları.
7. Til biliminiń izertlew metodları.
8. Til biliminiń tiykarǵı tarawları, basqa ilimler menen qatnası, ornı.
Teoriyalıq juwmaqlar
jeke tillerdi izertlew, ayqınlanǵan juwmaqlardı,
boljawlardı jıynaw negizinde jasaladı. Sonlıqtan ilimiy tiykarda izertlengen tiller
qanshelli kóp bolsa jıynalǵan juwmaqlanǵan materiallar da kóp boladı, ulıwma til
biliminiń mazmunı tereńlesedi.
Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen ulıwma til bilimine
tıǵız baylanıslı. Bulardıń baylanısın biliwde jeke menen ulıwmanıń qarım-qatnası
jónindegi pikiri áhmiyetli. Jalpı tek jóninde de, jeke arqalı ǵana boladı.Hár bir
jeke qalay da jalpı. Hár bir jalpı tek belgili mólsherde ǵana barlıq jeke zatlardı
qamtıy aladı. Hár bir jeke jalpıǵa tolıǵı menen enbeydi. Hár bir jeke basqa túrde
jekeler menen mıńlaǵan ótkeller arqalı baylanısadı.
Lingvistikanıń birden-bir obektisi bolıp sanalatuǵın seslik til ulıwma
adamzatlıq qubılıs
bola tura, ekinshi jaǵınan, bir birine usamaytuǵın
ózinshelikleri kóp jeke-jeke tillerge bólinedi.
Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden lingvistika pútkil
dúnyalıq ilim bola tura, sonıń menen birge ol milletlik te ilim. Óziniń tuwǵan tilin
izertleytuǵın hár millet wákili oǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp
jaǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan.
Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metodları kóp.
Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar:
Intralingvistika-
intra
(latınsha)-ishki. Tildiń ishki sistemalıq qurılısın,
sistema elementleriniń qarım-qatnasın izertleydi. (mikrolingvistika, ishki
lingvistika) tarawları: fonetika, leksikologiya grammatika.
Ekstralingvistika.
