Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 
 
 
3. III-XVIII ÁSIR LINGVISTIKASI.
ORTA ÁSIR LINGVISTIKASI. 
Evropa tariyxı boyınsha orta ásirler dáwirin tiykarınan úsh dáwirge bóliwge 
boladı. 
a) III-V á.á-Qullıq dúzimniń ıdırap, foedalizmniń dúzimniń ornay baslaw 
dáwiri; 
b) VI-X á.á-feodalizmniń gúllengen dáwiri; 
v) XI-XVI á.á-feodalizmniń ıdırap, kapitalizmniń payda bola baslaw 
dáwiri(qayta tuwılıw epoxa vozvrajdenie) 
Orta ásirdiń ayırıqshalıǵı - dúnya júzlik dinlerdiń(budda, islam, xristian) 
payda bolıwı boldı. Ol dinlerdiń taralıwı menen,sol dinlerdi uslap turıwshı úrp-
ádetler,sháriyat nızamları jazba túrde taraldı. Ol jazba til kiyeli til, payǵambarlar 
tili dep esaplandı. Jergilikli xalıqlar ol jazıwlardı duwa retinde yadlap, túsinbese ol 
qudayǵa qullıq etiwdiń bir usılı retinde aytıwǵa minnetli boldı.Bul til lingvistikada
KANONLI 
(kitabiy)til dep sanaladı.Solay etip din taralǵan xalıqlardı óz ana tili 
bolǵan sóylew tili menen birge kanonlıq tildi de qollandı. Kanonlıq tildi 
haqqıyqat,birden-bir til dep qollandı da,al sóylew tilin-ana tilin bul dúnyalıq 
til,teris til dep sanaldı, Jazba til,ádebiy til dep sanalatuǵında sol kitabiy til boldı.
Máselen, túrkiy xalıqlarda kanonlıq til arab tili boldı;al islamnıń eń qásiyetli 
kitabı-qurannıń tili-latın tili boldı.Evropada latın tilin jazıw tili,ilim tili retinde
paydalandı. Oqıw orınlarında ilimiy til retinde latın tili grammatikası oqıtıldı.
Latın tili grammatikası barlıq tillerge qollana beriwge bolatuǵın ortaq qural retinde 

---

qaraldı. Sonlıqtan grammatika degen termin latın tili grammatikası degen túsinik
penen tendey boldı. Ulıwma xalıqlıq sóylew tili esapqa alınbadı. Sóylew tili 
faktlerin izertlew ornına, diniy kórsetpeler,rejeler zań retinde jumsaldı. 
Sonda adorta ásirde lingvistika menen kóp ǵana iilmpazlar shuǵıllandı.
Olardıń kewil bólgen máseleleri-eski jazba tiliniń ózinshelik jazba normaların 
ózgerissiz sóylew,keyingi dáwir jazba tilin áyyemgi dáwir kanonlıq til menen
úylestiriw, olar ortasındaǵı ayırmashılıqtı bir izge saldıp, normaǵa túsiriw boldı. 
Orta ásir lingvistleri bul jumıslarında aptikalıq jámiyet qaldırǵan grammatikalıq, 
logikalıq, retorikalıq oy-pikirlerge,juwmaqlarǵa súyendi, solardı basshılıqqa aldı, 
oqıw orınlarında olardı oqıttı. 
Sonday-aq orta ásirde tek jazba til ǵana emes,sonday-aq janlı awızsha sóylew 
tiline keuil bóliwshilik te ushırastı. qudayǵa sıyınıwdı kúsheytiw maqsetinde
eski kanonlıq tillerde jazılǵan, xalıqqa túsiniksiz bolǵan kitaplardı awdarıw 
máselesi qolǵa alındı.Bul jaǵday jergilikli xalıqlardıń tilin izertlew,olardıń 
grammatikasın jazıwdı talap etti, Solay etip, VIII-XV ásirde irland, island, 
francuz, istin,italyan,anglishan t.b tillerdiń grammatikaları jazıldı. 
Grammatika menen birge zat ataması(sóz)nıń tábiyatı jóninde másele de 
sóz etildi. Onı sóz etiwshiler eki toparǵa bólindi; realistler, nominalistler. 
Realistler-zatlar jónindegi ulıwma túsinik-haqqıyqat,ol birinshi al zatlardıń
ózleri ekinshi degen idealistlik baǵıtta boladı. Hominalistler kerisinshe, zat
bolmasa ol tuwralı túsinik te bolmaydı, sonlıqtan haqqıyqat-nárse-zat, al zat 
tuwralı túsinik sońǵı (ekinshi) degen materailistlik baǵıtta boladı.