Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 

---

TIL FILOSOFIYASI 
Til filosofiyası til biliminen burın payda bolǵan. áyyemgi Greciyada til 
teoriyası menen filosoflar shuǵıllanǵan. Zat penen onıń ataması arasındaǵı qatnastı 
anıqlaw máselesin filosofiyanıń negizgi máseleleriniń biri dep qaralǵan. Usı 
másele boyınsha orta ásir lingvistleri realistler hám Hominalistler bolıp eki toparǵa 
bólingen. Sonday-aq til menen oylaw máselesi de áyyemnen bar másele. XVII 
ásirde payda bolǵan Por Royal grammatikasınıń jazılıwına da sebepshi bolǵan 
nárse til menen oylawdıń qarım-qatnası. 
Eń áyyemde-aq til filosofiyası payda bolǵanı menen bul usınday atamaǵa
(til filosofiyası) tek XIX ásirde ǵana iye boldı. Bul dáwirde til filosofiyasınıń alǵa
qoyǵan-maqseti tildiń tábiyatı menen mazmunı, onıń jámiyettegi ornı hám xızmeti,
oylaw menen baylanısı taǵı basqa. Bul máseleler sol dáwirdiń belgili oyshılları 
Gumboldt, SHleyxer, SHteyntal, Potebnya hám taǵı basqalardıń miynetlerinde 
sóz etildi. 
Vilgelm Gumboldt (1767-1835) Ol salıstırma-tariyxıy til biliminiń 
filosofiyalıq negizin salıwshı bolıp tabıladı. Ol sanskrit, qıtay, malay, amerika 
indeycleri, bask tillerin t.b izertlegen. Tildiń tábiyatı mazmunı qurılısı, til hám 
mádeniyat, til hám oylaw, til hám jámiyet, til tariyxı til biliminiń tarawları-mine 
usılardıń bári Gumboldt tárepinen izertlendi. Miynetleri «Adamzat tiliniń
qurılısınıń hár túrliligi haqqında» (1827), «YAva atawındaǵı Kabi tili 
haqqında»(1836). 
Gumboldt 1-ret tildiń ishki qurılısın onıń xalıqlardıń oy-sanası menen,
mádeniyatı menen, tariyxı menen baylanısın talladı. 
Til filosofiyasınıń tiykarǵı principleri tildi onıń formaların háreket dep biliw 
olardı xalıqtıń milliy sanası dep esaplaw bolıp tabıladı. Til-hárekettiń ózi. Til 
seslerdi oydıń kórsetkishine aylandıratuǵın ruxtıń háreketi. Rawajlanıw-tildiń 
tildiń ómir súriwiniń forması. Til oylaw háreketiniń tvorshestvolıq sintezi, sonıń 
menen birge ol aktiv forma. Til menen oylaw ajıralmas baylanıslı. Bul oylaw 
menen sóylewdiń birligi. Til kollektivlik menshik bolǵanlıqtan individumǵa tásir 
etedi. Adam tildi qanshelli meńgergen bolsa soqurlım til onıń oylawına tásir etedi. 
Gumboldt Gegeldiń idialistlik koncepciyasın basshılıqqa alǵan. Sonlıqtan 
onda háte túsinikler de az emes. Ol tildiń miynet processinde, jámiyetlik 
zárúrlikten payda bolǵanına áhmiyet bermeydi, al til adam tábiyatına tán qubılıs
deydi. Tillerdiń ayrıqshalıqların hár qıylı rawajlanıwdaǵı tariyxıy sebeplerden,
xalıq tariyxına izlemeydi, al ruxtıń kórinisi dep túsindiredi. Bul obektlik idealizm 
principlerindegi filosoflarǵa tán qátelik. 

---