Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

extra
-(latınsha)-sırtqı. Tildiń sırtqı dúnya menen jámiyet 
penen baylanısın izertleydi. Onı sociologiyalıq lingvistika, metalingvistika
(
meta
-grekshe-jartı) sırtqı lingvistika dep ataydı. Ekstralingvistika 
sociolingvistika, mentalingvistika degen eki tarawǵa bólinedi. (
menta
-latınsha-
oylaw, aqıl mánisin ańlatadı) mentalingvis-tika til menen oylawdıń qarım-qatnasın 
izertleydi. 
Izertlewdegi qollanatuǵın usılǵa, izertlewshiniń izertlew baǵdarına qaray da 
til bilimi ayırılıp tiklenedi. Máselen, salıstırmalı-tariyxıy, tipologiyalıq, ariallıq, 
strukturalıq estetikalıq sinxroniyalıq, diaxroniyalıq qollanbanı (prikladnoy) 
lingvistika. 
Ayırım izertlewshiler óz miynetlerinde fonetikanıń seslerdiń fizikalıq, 
fiziologiyalıq 
jaqların 
izertleytuǵın 
bólimin 
intralingvistikadan 
(ishki 
lingvistikadan) bólip alıp, óz aldına predlingvistika dep atawshılıq ta bar. Sonday-

---

aq seslerdiń ekspressiv, emocionallıq múmkinshiliklerin izertleytuǵın bólimin 
paralingvistika dep atawshılıq ta lingvistikada ushırasadı. 
Ulıwma til biliminiń atalǵan problemaları menen birge ol qarastırıtuǵın 
basqa da biraz máseleler bar. Sonıń biri-lingvistikalıq oy pikirdiń qáliplesiw, 
rawajlanıw jolları haqqındaǵı másele, yaǵnıy ilimniń óziniń tariyxı hár bir ilim
óziniń payda bolıw, rawajlanıw tariyxın bilmegenshe, jańanı tanıw, ilgerlew 
múmkin emes. Jańa ótkenge salıstırǵanda ǵana jańa boladı. Sonlıqtan ulıwma til 
biliminiń tiykarǵı problemaların sóz etpesten aldın, onıń tariyxın sóz etiw zárúr. 
 TIL BILIMINIŃ TARIYXI 
 
Til biliminiń basqa ilimlerden óz-aldına bólinip shıǵıwı, jeke ilim bolıp 
qáliplesiwi XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bunnan XIX ásirge shekem til bilimi
bolmaǵan degen juwmaq shıǵarıwǵa bolmaydı. Seslik tildiń sırın biliwge adamzat 
ilim payda bolaman degenge shekemgi dáwirde de talpılanǵan. 
Biziń eramızdan burınǵı 5-6- mıń jıllar burın egipet, shumerlerdiń, t.b. 
SHıǵıs xalıqlarınıń joqarı mádeniyatlı bolǵanlıǵın eske alsaq, olarda jazıwdıń 
qollanılǵanlıǵın eskersek, til biliminiń eski ilimlerden biri bolatuǵının ańlaymız. 
Biraq egipetler menen shumerlerdiń til tuwralı pikirleri bizge kelip jetken joq.
Til máseleleri tuwralı jazılıp saqlanǵan, biziń dáwirimizge jetken dereklerdiń eń 
eskisi-áyyemgi Qıtay, Hind, Grek ellerine tán. 
Lingvistika tariyxın mınaday dáwirlerge bóliw múmkin:
1. Áyyemgi zaman lingvistikasınan XVIII ásirge shekemgi dáwir. 
2. Salıstırma-tariyxıy til bilimi menen til filosofiyası. 
3.Logikalıq, psixologiyalıq til bilimi dáwiri (XIX ásir ortası). 
4. Heogrammatizm menen til sociologiyası (XIX ásir aqırı XX ásir bası). 
5 Házirgi zaman lingvistikası jáne strukturalizm.
Buǵan sovet til bilimi de kiredi. (Koduxov I.V. «Obsheee yazıkoznanie»).