|
5 XIX ÁSIR LINGVISTIKASI.
SALISTIRMA TARIYXIY TIL BILIMI
Tildi izertlewge salıstırma-tariyxıy usıldı qollanıwdan salıstırma-tariyxıy til
bilimi baslandı. Bul XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bul dáwirde hár qıylı ellerde
salıstırma-tariyx metod negizinde jazılǵan bir neshe miynetler payda boldı.
Grek hám latın tillerinen basqa endi, german, iran, slavyan tilleri de
izertlene basladı, bulardıń sanskrit tiline qarım-qatnası anıqlandı. Solay etip kem
kem evropa hám Aziya til biliminiń pıtırańqılıǵı saplastırıla basladı, Lingvistikanıń
birligi támiyinlendi.
GERMANISTIKANIŃ PAYDA BOLIWI
German tillerin salıstırma-tariyxıy jaqtan izertleytuǵın germanistika
iliminiń payda bolıw hám rawajlanıw nemec ilimpazları Francu Bopp, YAkob
Grimm hám Daniya ilimpazı Rasmus Kristian Rasklardıń atı menen baylınıslı.
Franc Bopp (1791 -1867) salıstırıw ushın tiykar etip alǵan sanskrit tilin
aldı da, oǵan bir topar tillerdiń (ol tillerdi indoevropa tilleri dep atadı)
morfologiyalıq, fonetikalıq jaqtan usaslıǵın anıqladı. Bopp sanskrit tili menen
zend (áyyemgi iran tili avestiyskiy) armyan áyyemgi grek, latın, got eski
slavyan, litva tilleri salıstırılıp, olardıń sanskrit tiline qatnası usaslıq izertlendi.
Solay etip Bopp indoevropa tilleriniń salıstırma-grammatikasın dúzedi. Ol
tillerdiń tuwısqanlıǵı dálillendi. Onıń baslı miyneti «Sistema spryajeniya v
sanskrite v sravneniy s gresheskim, latınskim, persidskim, i germanskimi
yazıkami» (1816), sonday-aq eń birinshi indoevropa tilleriniń salıstırma
grammatikası «Sravneniya grammatiki sanskrita zenda, geresheskogo, latınskogo,
litovskogo, gockogo, i nemeckogo yazıkov»(1933-1949). Bul miynet 3
tomnan turadı.
Bopptıń bul miynetine Paninidiń ulıwma ind lingvistikasınıń tásiri tiygen.
Ol da Panini sıyaqlı tiykarǵı izertlew obekti etip morfologiyanı aladı. Fonetikanı
soǵan ǵárezli halda qaraydı, al sintaksiske toqtamaydı.
Til bilimi tariyxında Bopp salıstırma-tariyxıy lingvistikanıń tiykarın
salıwshı dep sanaladı. Onıń miynetlerinde 1-ret salıstırıw metodın qollanıp
tillerdiń tuwısqanlıǵın anıqlawǵa bolatuǵının kórsetti.
Indo-evropa semyasına jatatuǵın tillerden jıynalǵan oǵada kóp
materiallardı óz-ara salıstıra otırıp, olardıń tuwısqanlıǵın, dáslepki qálpin,
shıǵısın ashtı, Sonday-aq evropa tilleri grammastikasındaǵı flektiv qubılıstıń
tariyxıy sırın ashtı.
Franc Bopp (1791-1867) Maync qalasında tuwılǵan. Jaslayınan-aq sanskrit,
parsı, arab, eski evrey tillerin oqıp úyrengen. 1821-jıldan Berlin universitetiniń
ulıwma til bilimi hám shıǵıs ádebiyatınıń professorı, 1829-jıldan akademik.
Rasmus Kristian Rask (1787-1832) kórnekli Daniya ilimpazı. Ol kóplegen tilde
oqıǵan, 1823-jıldan baslap sol universitettiń professorı. Ol 20 ǵa jaqın tillerdi
bilgen. Ol 1818-jılı basılıp shıqqan «Island tiliniń shıǵıw tariyxı
haqqında»degen miynetinde tillerdiń tuwısqanlıǵı belgisiniń nede ekenin
kórsetedi. Tillerdiń sózlik sostavı jaǵınan usaslıǵı tillerdiń tuwısqanlıǵın
ańlatpaydı, oladıń grammatikalıq jaqtan usas bolıwı olardıń tuwısqanlıǵınıń
belgisi bola aladı dep kórsetti, grammatikalıq formalar bir tilden ekinshisine
awıspaydı dedi. Sonday-aq Rassk til tuwısqanlıǵınıń ekinshi belgisi sesler
almasıwındaǵı nızamlıqlar menen tiykarǵı sózlik fondtıń usaslıǵı.
Ol skandinaviya xalıqları tilleriniń evropa tilleri menen usaslıǵın dálillewdi
maqset etti.
YAkob Grim (1785-1803) kórnekli nemec ilimpazı. Onıń eń baslı miyneti
«Hemec tili grammatikası» 4-tomlıq miynetiniń dáslepki kitabı 1819-jılı basıldı.
Onda nemec tiliniń qáliplesiw, rawajlanıw jolların, onıń dialektlerin salıstıra otırıp,
nemec tilin german tillerine jatatuǵın basqa tiller menen salıstırıp izertleydi.
Grimm til tariyxın jámiyet tariyxı menen baylanıslılıǵn, tildiń jámiyet
tariyxın izertlewdegi áhmiyetin kórsetedi. Ol til ortasındaǵı zańlılıq degende
sóylewdegi seslerdiń ózgeriw zańlılıǵı dep túsindiredi. Seslik nızamlardı ashıwı
jaǵınan Grimm fonetika ilimimniń óz aldına ilim bolıp qáliplesiwine negiz saldı.
Grimm miynetleri salıstırma-tariyxıy biliminiń rawajlanıwına úlken tásir etti.
F.Engls Grimmdi german tili salıstırma-tariyxıy grammatikasınıń tiykarın salıwshı,
dep baha beredi.
YAkob Grimm Ganaw qalasında tuwılǵan. Ol dáslep Gettingen, soń Berlin
universitetiniń professorı bolǵan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
