Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 
JAS GRAMMATIKALIQ BAǴIT (MEKTEP) 
Mladogrammatizm - XIX ásirdiń 70-jılları qáliplesti. Kórnekli wákilleri:
Germaniyadan Brugman, SHveycariyadan F de Sossyur, Amerikadan Uitni,
Rossiyadan Fortunatov ( Moskva lingvistika mektebiniń baslawshısı) Boduen 
de Kurtene ( Kazan lingvistika mektebiniń basshısı) boldı. 
Bul aǵım wákilleri ózlerine shekemgi salıstırma-tariyxıy til bilimine qarama-
qarsı turdı. «Jas grammatistler» dep mısqıllaǵan edi. Sońın ala bul sózler 
aǵımnıń atamasına aylandı. Bul aǵım Leycing lingvistika mektebi dep te ataladı. 
Baslı miynetler: Paul «Til tariyxınıń principleri», Brugman hám Dilbryuk «Indo 
Evropa tiller salıstırma grammatikasınıń tiykarı» XIX ásirdiń 60-jıllarınan baslap 
komparativistlik lingvistikanıń rawajlanıwı qanaatlandırmadı, ol kriziske 
ushıradı. Sonlıqtan endi jańa baǵıt izlew baslandı. Usıdan jańa jas grammatistlik 

---

baǵıt payda boldı. Bul mektep ilimiy aǵım retinde 50-jıllardan aslam waqıt ómir 
súrdi.
Jas grammatistler dáwiri salıstırmalı-tariyxıy til bilimi rawajlanıwınıń
ekinshi dáwiri dep sanaldı. Sebebi bul mektep salıstırma-tariyxıy metodtı 
biykarladı. Al onıń eskirgen táreplerin alıp taslap, onıń ornına jańa metodlar 
qollanıldı. Jas grammatistler eń aldı menen salıstırma-tariyxıy metodtıń ata 
tildi(proyazık) izertlew quralı etip paydalanıńın kritikaladı. Bular til tariyxın
izertlew til tuwralı ilimniń negizi birden bir minneti dep bildi. 
Jas grammatistler izertlewde eski jazba tilden góre házirgi zaman
tilleriniń faktlerine kewil bóliniwi kerek, sebebi házirgi german tili tillik 
qubılıslardı durıs túsindiriwge isenimli materiallar beredi. Jas grammatistler tildi 
jeke adamlardıń psixofizikalıq yamasa psixofizio-ogiyalıq háreketleriniń jemisi: 
tillik kategoriyalardıń barlıǵı tillik materiallar arqalı kórinetuǵın kategoriyalar 
deydi. 
Olar til biliminiń minneti ótkendegi óli tildi, jazba tildi emes, al házirgi tiri 
tildi, sóylew tilin izertlew, sóylew tili jeke adamnıń psixofizikalıq, psixofiziolo-
giyalıq qubılısların izertlewge múmkinshilik beredi, al jazba tilde onday 
imkaniyat joq. 
Faktke súyeniw koncepciyasın qatań saqlaǵan jas grammatistler tillik 
materiallardı kóplep jıynawǵa olardı taqlastırıp, hár bir topardı tereń izertlewge 
ayrıqsha áhmiyet berdi. Olardıń bul háreketi tildiń elementleri óz-ara tıǵız 
baylanıslı bolıp keletu+ın bir tutas sistemalı qubılıs dep qarawǵa tosqınlıq
jasadı. Jas grammatistlerdiń bul úrdisin keyingi lingvistler atomizm dep atadı,
bunı jas grammatislerdiń baslı kemshiligi dep bildi. 
Jas grammatistler mektebiniń kórnekli wákili German Paul (Freyburg,
Myunxen universitetiniń professorı) tildi izertlewdegi tariyxıy principti
individualizm, psixologizm principleri menen jalǵastırdı. Onıń aytıwınsha til-tek 
tariyxıy kóz-qarastan ǵana qaralatuǵın obekt, til bilimi degenimiz-til tariyxı degen 
sóz. Ilimiy izertlew dep tek tariyxıy izertlewdi ǵana aytıwǵa boladı. 
Tariyx aralaspaǵan izertlew-ilimiy izertlew emes. Sebebi til-mádeniy tuwıldı.
Mádeniy tuwındılardıń bárine tán qásiyet olardıń bárinde psixologiyalıq faktorlar 
boladı. 
SHınında tillik elementlerdi izertlewde onıń tariyxına rawajlanıw jollarfına
kewil bólgen durıs. Biraq tariyıxy izertlewden basqanıń bárin ilimiy emes dep
biykarlaw natuwrı. Til bilimi ushın tariyxıy izertlew qansha zárúr bolsa, sinxronlıq 
izertlew de sonsha zárúr. Jas grammatistler izertlewde eki qádeni buljıtpay 
basshılıqqa alıwdı usınadı. birewi buljımaytuǵın fonetikalıq zań, ekinshisi
analogiya-usaslıq zańı. 
Olardıń pikirinshe hár bir xalıq tiliniń seslik qurılısında óziniń seslik 
rawajlanıw nızamı boladı. Ol rawajlanıw hesh kimnen ǵárezsiz adamlardıń sanalı
háreketinen tısqarı, tábiyǵıy talap boyınsha ózinen ózi bolatuǵın qubılıs. 
Fonetikalıq zań ulıwma tildiń rawajlanıwında sheshiwshi rol oynaydı. Bir sestiń 
ózgeriwi ekinshisine tásir etedi.Seslerdiń óz ara tásirinen tildiń seslik sisteması
qozǵalısqa keledi.Lingvistlerdiń miynneti hár tildiń seslik zańın jeke-jeke ashıp, 
al zańdı tuwısqan tillerde salıstıra izertlew arqalı ulıwma zańlılıqtı ayqınlaw. 

---

 Jas grammatistlerdiń til rawajlanıwındaǵı baslı ekinshi faktorı grammatikalıq 
analogiya dep ataladı.