Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 LINGVISTIKALIQ TAŃBALAR HÁM OLARDIŃ TÚRLERI 
Ulıwma simiotikalıq rejeler boyınsha tanba bir jaqlı materiallı boladı.
Máni tanbanıń qurılısına qaray kirmeydi. Tańbalıq xızmetti alıp taslasań ta ol
óziniń burınǵı tábiyǵıy qálpinde qala beredi.Tilde bolsa, fonemadan basqa 
birliklerdiń bári de (sóz,gáp)eki jaqlı formalar boladı. Jáne de bular-dıń mánileri 
óziniń materiallıq jaǵınan bólinbeydi, mánilik hám materiallıq jaǵı birlikte turadı. 
Tanba bir jaklı-tek materiallı boladı degenge súyenip, tilde tanba bolatuǵın 
formalar tek fonemalar dewge fonema hesh qanday máni bildirmeydi. Al bir nárse 
ańlatpasa,xabarlamasa,ol tanbada bola almaydı. Mine,sonlıqtan tilde tanba 
xızmetin atqara alatuǵın yamasa atqara almaytuǵın formalardı anıqlawda hár qıylı 
kóz qaraslar bar. 1.Birazlar (Kant,Bopp, Blum-fild) tanba dep tildi tek fonema 
menen háriplerdi esaplaydı. Al ekinshisi bir kóz-qaras boyınsha tildegi eń kishi 
element bolǵan seslerden baslap, qospa gáplerge aralıqtaǵı barlıq til birliklerinen 
tanba bola aladı degen pikirdi qollaydı. Bul kóz-qaras boyınsha tanbaǵa 
qoyılatuǵın talapqa juwap bermeytuǵın elementlerdi de eskermeydi Υshinshi kóz-
qaras boyınsha tanbaǵa materiallıq hám mánilik tárepleri bar bolǵan eki jaqlı 
elemenler ǵana jatadı.Bulardıń birinshisi unilaterial(bir), sońǵısı bilaterial (latınsha 
-eki)dep ataladı. 
Bilateriyalıq aǵımnıń tárepleri -V.Gumboldt, F.deSossyur,Boduen de, 
Kurtene-Sovet til bilminde tildi tanbalar sisteması dewge bolmaydı, onda tek 
tanbalardıń elementleri ǵana bar, ol-sózdiń seslik turpatı dewileri bar (R,A 
Budagov. «Borba idey i napravleniy v yazıkoznanim nashego vremena» M,1978
48-b)Bul aǵımdı qollawshılar tildiń oylaw menen, sapa menen tıǵız 
baylanıslıǵına,onıń sesten basqa elementleriniń ózine tán mánileri bar eki jaqlı 
qubılıs ekenligine súyenedi. 
Haqqıyqatında da tillik sistema shártli tanbalar sistemasınday emes.onnan 
quramalı kóp elementli sistema bolıp sanaladı. Tildegi túrli formalar tek qurılısı 

---

tárepinen ǵana emes mánileri hám xızmeti boyınsha da hár qıylı.Olardıń ishinde 
eki jaqlı,bir jaqlı formalar da ushırasadı. 
Tillik formalarǵa ne jatadı
?
Ses, morfema, sóz, gáp jatadı. 
Tildiń eń kishi materialı-ses.Ol ózinen joqarı basqıshtaǵı formalardıń
jasawınıń materialı boladı. Ekinshiden,bir formanı ekinshisinen ayıratuǵın
tanıtqısh belgi xızmetin atqaradı.Ses jeke turǵanda máni ańlatpaydı. Conlıqtan 
ol eki jaqlı máni ańlatpawshı formaları jasawǵa qatnasqanı bolmasa,ózi turıp
tanbalıq xızmet atqara almaydı.Óytkeni tanba bolıwı ushın bir nárseni xabarlawı 
kerek. Sonlıqtan seslerdi geyde diakritikalıq belgi,geyde figura dep te ataydı. 
Fonemalardan bir basqısh joqarı turatuǵın forma-morfema. 
Mofemanı,ádette, ózine tán mánisi bar eki jaqlı forma dep sanaydı. Biraq
morfemalardıń birazınıń (kómekshi morfemanıń)mánisi xabarlaw mánisin
emes. al gramatikalıq mánini bildiredi.Ol gramatikalıq máni de negizgi morfema 
menen birge turǵan da ǵana bilinedi. Ekinshiden,sózlerdiń morfemalarǵa bóliniwi 
barlıq tillerge tán qubılıs emes. Sózlerin morfemalarǵa bóliwge bolmaytuǵın
tiller de ushırasadı. Morfema-atawıshlıq mánisi bar leksikalar menen dara 
turǵanda máni ańlatpaytuǵın fonemalar arasındaǵı aralıq kategoriya.Ol tildiń 
stukturası forması,biraq ol xabarshı tanba bola almaydı. 
Morfemadan joqarı turatuǵın tillik qatlamlardıń úshinshi basqıshı-sóz.Sóz 
tildegi negizgi forma. Sóz-túsiniktiń materiallıq kórinisi.Ol jeke turıp tabelgili bir 
mánini, túsinikti ańlatadı. Sózden tómengi tillik elemenlerdiń
(fonema.morfema)hesh biride jeke qollanılmaydı. 
Tanba eki jaqlı qubılıs:onıń bir jaǵı sırtqı materiallıq, seslik tárepi,ekinshisi-
ishki mánilik,ideyalıq jaǵı.Tanba degenimiz usı ekewiniń birligi degen anıǵlamaǵa 
tolıq sáykes keletuǵın tillik formalardıń biri-sóz. Onıń materiallıq jaǵı menen 
ideyalıq tárepi ajıralmaytuǵın bir tutas forma bolıp, tabıladı. 
Tildiń jasawı sóylew arqalı .Al sóylew gáp arqalı iske asadı. Gáp-
sóylesiwdegi eń tiykarǵı kommunikativ forma. Gáptiń tiykarǵı túri-bir neshe
sózlerden quraladı. Gáptiń qurılısına eniwi arqalı tildiń tómengi basqıshındaǵı 
formaları janlanıp, ózleriniń barlıq múmkinshiliklerin júzege shıǵaradı.Gáp 
tillik formalardıń eń joqarǵı, quramalı forması bolıp tabıladı. 
Semiotikalıq xarakteri jaǵınan tillik formalardı tańbalar sisteması depekige 
bóliwge boladı. Tanbalar sistemasına sózler,gápler jatadı da, figuralar sistemasına 
fonemalar,al fonemalar menen morfemalar tańba quraytuǵın materiallar 
bolǵanlıqtan bir jaqlı forma bolıp tabıladı. 
Tillik tańbalardıń tillik emes kómekshi tańbalardan ayırması 
tómendegishe: 
1.Seslik til tek bir nárselerdi málim etip ǵana qoymaydı. Sonday-aq, ol
aylanadaǵı ómirdi tanıp biliwdiń, oydı qáliplestiriwdiń de kuralı. 
2.Lingvistikalık tanbalarga xızmetti belgili birewler,bir kollektiv aldın 
ala keoisim boyınsha belgilep bermeydi. Ol sol tilde soylewshilerdiń hámmesiniń 
ortaq tabısı. 
3. Lingvistikalıq emes tańbalardıń kommunikativlik roli sheklengen 
bolıp,tek bir obiektke ǵana qaratılǵan boladı. 

---

Lingvisttikalıq tańba jámiyet ómiriniń barlıq tarawında,jámiyet 
aǵzalarınıń barlıǵı ushın teńdey jumsalatuǵın universal tańba. 
4. Konkret jaǵdayǵa,maqsetke qaray tillik tańbalardı saylap,túrlendirip 
qollanıwǵa boladı. 
5. Lingvistikalıq emes tańbalar sistemasında tańbanıń bir ǵana mánisi 
bolıp, ol mayda tańbalarǵa bólinbeydi. Sonlıqtan olarda tańbalardıń
ierarxiyalıq qurılısı, belgili tártipte bir-biri menen baylanısǵa keliwi degenler joq. 
Tillik emes tańbalar ónimsiz boladı. Al lingvistikalıq tańbalar pútkilley baska.
Tilde irili-maydalı hár qıylı elementler,formalar boladı. Bul tildiń basqa 
tańbalardan ayırması. Tillik tańbalar kóp basqıshlı boladı. 
Tillik tańbanıń eki túri boladı: 
Birinshisi-nominativ tańba(sóz, cóz dizbegi),ekinshisi sintaksislik tańba
(gáp). Olar óz-ara ierarxiyalıq qatnasta boladı. Til tańbaları qáliplesken tártip
boyınsha bir-biri menen baylanısa kele quramalı,jańa mazmundaǵı ekinshi bir 
qabattı quraydı. Bunday qabatlar óz qurılısındaǵı elementlerdin ápiwayı ǵana 
jıyıntıǵı emes,al olardıń quramalı,jańa sapadaǵı kórinisi boladı. Sonlıqtan da tillik 
tańbalar mánilik túrlenip,ósip otıradı. 
6. Tillik baǵdarlar kommunikativlik ǵana emes,sonıń menen birge 
ekspressivlik,emociyallıq xızmetti de atkaradı. 
7. Tillik tańbalar onı qollanıwshılardıń erkinen ǵárezsiz bolauǵınlıǵı,tańba 
menen tańbalanıwshı arasındagı baylanıs erkin baylanıs boladı. Buǵan dáliyl bir 
zattıń hár tilde hár túrli atalıwı boladı: Okno-russha, das Finster-nemecshe, 
qaraqalpaqsha-tereze: 
8.Lingvistikalıq emes tańbalar menen olar bildiretuǵın meni ortasında 
ajıralmas baylanısı joq. Olarǵa shártli túrde mánis júklenedi. 
Al tillik tańba menen onıń mánisi óz-ara dialektikalıq birlite boladı. 
Juwmaqlap aytqanda, tilde tańbalıq qásiyettiń bar ekeni gúmansız. 
Biraq,tańbalıq jaǵına shennen tıs itibar berip tildiń baslı táreplerin ushıratıwǵa 
bolmaydı. 
Tańbalar qásiyeti tildiń kóp ǵana qásiyetleriniń tek bir tárepi. Tilde 
semiotikanıń sheńberine sıymaytuǵın qubılıslar oǵada kóp. 
Solay etip, tildiń basqa jámiyetlik qubılıslardan ayırmashılıǵınıń biri onıń 
tańbalıq sıpatında bolsa, al tańbalar sistemasınan tildiń baslı ózgesheligi 
sistemalıq,strukturalıq qásiyetinde.