Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

KOPENGAGEN MEKTEBI
. bul mektep wákilleri ózlerin tek lingvistika 
menen shuǵıllanıwshılar dep kórsetiw ushın grektiń glossa sózi tiykarında 
glossamatik degen ataması menen atadı. Bul mekteptiń negizin Daniya ilimpazı
Lun Elmslev (1899-1965)saldı. onıń 1928-jılı jariyalaǵan «Ulıwma 
grammatikanıń tiykarları» kitabı, Sonday-aq 1933-jıldan baslap shıǵara 
baslaǵan «Til bilimi jóninde miynetler»atamasındaǵı jurnal bul mekteptiń 
baǵdarın belgilep berdi. 
Bul mekteptiń baslı principleri mınalar: Abstrakt aksiomalıq teoriya dóretiw, 
Tildi taza qatnaslardıń sisteması dep esaplaw;Tildiń hár qıylı ilimge ortaq 
obiektlerin lingvistikalıq emes dep olardı birotala shıǵarıp taslaw;izertlewden 
salıstırma-tariyxıy degendi shıǵarıp taslaw; tildi obiektiv turmıstan,basqa
ilimlerden bólip qaraw;izertlewde induktivlik (jekeden ulıwmaǵa) metodtı 
qollanbaw,tek deduktivlik (ulıwmadan jekege)izertlew metodın ǵana 
qollanıw,sinxroniyalı izertlewge ǵana áhmiyet beriw hám birden bir usıl dep 
qaraw; Sóylewdi individuallıq dep sanap,onı tillik normaǵa, úziliske qarsı qoyıw. 
DESKRIPTIVLIK LINGVISTIKA 
 
Bul mektep 1920-jılları Amerikada qáliplesti. Onıń kórnekli 
wákilleri:Eduard Sepir (1884-1939), Leonard Blumfild (1884-1949).Amerika 
stukturalizmi deskriptivlik mektep,yamasa deskriptivlik metod dep te ataladı.Bul 

---

mektep eń dáslep ámeliy maqsetti gózlewden payda bolǵan. Amerikanıń
túpkilikli xalqı, saqlanǵan jazba nusqaları joq,rawajlanıw tariyxı belgisiz 
indeeclerdiń tillerin izertlewge endi salıstırma-tariyxıy ádis(metod)jaramadı. Bul
tillerdiń házirgi jaǵdayın túsiniw ushın izertlewdiń jańa usılın tabıw kerek boldı
hám strukturalıq metodtıń tıyımlı ekeni anıqlandı. 
Amerika strukturalizmi ushın-eń dáslep materil xızmetin atqarǵan 
indeeclerdiń tilin eń dáslep izertlegen Franc Boas (1858-1942)boldı. Ol hár tildiń 
grammatikası «Sol tildiń óz leksikası» negizinde deduktiv emes,al induktiv usıl 
menen jazlıwı kerek (ulıwmadan jekege emes, al jekeden ulıwmaǵa) deydi. 
Onıń bul pikiri L. Blumfild tárepinen jalǵastırıldı. L.Blumfild eń kórnekli 
Amerika lingvisti, óz dáwirinde Amerika lingvistikalıq jámi-yetiniń prezidenti 
bolǵan 
adam. 
Ol 
Amerika 
indeecleriniń 
hám 
german 
tilleriniń 
fonetikasın,morfologiyasın izertlegen.Blumfildtiń baslı miynetleri: «Tildi 
izertlewge kirispe»(1914), «Til»(1933)Orıs tiline «Til» miyneti 1958-jılı 
awdarıldı. Ol óz miynetlerinde minez-qulıq (bixebiorizm) psixologiyasın 
basshılıqqa alǵan.Onıń pikiri boyınsha sóylew processi kóplegen stimullar hám 
reakciyalarǵa bólindi.Til arqalı qatnas jasaw degenimiz stimullar hám 
reakciyalardıń,tásir menen nátiyjelerdiń jıynaǵı dep túsindiredi. Olar sóylewdiń 
oylaw menen baylanısın eskermeydi. 
Diskritivlik lingvistikalıq kórnekli wákili Z.Xarris 1951-jılı «Stukturalıq
lingvistikanıń metodları»degen kitap jazdı.Bul miynet Amerika stukturalistleriniń
izertlewlerin jıynaqlaǵan miynet boldı. 
Deskrirtivistler til-ishki, sırtqı baylanısları bar, signallar sisteması deydi, til 
bilimin metolingvistika hám mikrolingvistika dep bóledi. Metalingvistikanıń ózi 
sózlik minez-qulıqtıń sırtqı tárepin izertleydi. Ol etnolingvistika, 
psixollingvistika, sociolingvistika, mentalingvistika, fonetika, paralingvistika 
degen tarawlarǵa bólinedi. Mikrolingvistika sózlik signallardı sıpatlaydı hám 
bunda tildiń materiallıq jaǵına ǵana kewil bóledi. 
Amerika strukturalistleri izertlewdiń tiykarǵı metodı etip distribuciyanı
aladı. Distribuciya latınsha sóz bolıp,bólip taratıw degendi bildiredi. Biraq ol 
sózdiń mánisi keńirek túsiniledi:tillik elementlerdiń sóylew processinde 
qollanılatuǵın ornı,kontekst degendi bildiredi.