fiziologiyalıq,fizika,medicina,matematika usaǵan fundamental ilimler menen tıǵız
baylanıslı boladı. Tómende olarǵa bólek-bólek qısqasha túsinik beriledi.
Til bilimi fiziologiya menen,onıń ayırıqsha bir tarawı-adamnıń anatomiyası
menen baylanıslı.til qanshelli jámiyetlik qubılıs bolǵanı menen bári
bir adam
organizminiń,anıǵıraǵı sóylew aǵzalarınıń xızmeti tikarında júzege shıǵadı.Sóylew
aǵzaları eki ilim tárepinen-fiziologiya hám til bilimi tárepinen izertlenedi.
Álbette,ekewi eki maqsetti gózleydi.
Fiziologiya ilimi sóylew aǵzalarına adamnıń biologiyalıq jaqtan tirishilik
etiwin támiyinlewshi adam músheleri retinde qaraydı:ókpe-qandı kislorod penen
úziliksiz támiyenlewshi,murın boslıǵı ádette dem alıwdı hám shıǵarıwdı
támiyenlewshi,awız boslıǵı hám ondaǵı aǵzalar awqatlıq zatlarǵa qolaylastırıw
xızmetin atqarıwshı hám t.b. Til bilimi sóylew aǵzalarına adamnıń sóylewin
támiyinlewshi músheler retinde qaraydı:ókpe sóylewdi hawa aǵımı menen támi-
yinlewshi, awız hám murın boslıqları sóylewde jańǵırıq xızmetin
atqarıwshı,awızdaǵı sóylew aǵzaları tilde seslik ózgesheliklerdi payda etiwshi hám
t.b. Esitiw aǵzaları da adamnıń músheleri retinde fiziologiyada da,til biliminde de
izertlenedi.Anıǵıraǵı,sóylew hám esitiw aǵzalarına sıpatlama beriwde,olardıń
xızmetin túsindiriwde til bilimi fiziologiya iliminiń jetiskenliklerine súyenedi.til
biliminiń ayırıqsha fonetika tarawı fiziologiya menen tıǵız baylanıslı
boladı.Seslerdiń artikulyaciyasın anıqlawda fonetika ilimi adam múshelerin,
olardıń
qurılısın
izertlewshi
ilim
bolǵan
fiziologiyanıń
tabıslarına
tiykarlanadı.Fonetikada fiziologiya iliminde jumsalatuǵın
terminler menen
túsinikler jumsaladı.
Til biliminiń fonetika tarawı fizika iliminiń ayırıqsha bir tarawı bolǵan
akustika menen tıǵız baylanıslı.Akustika tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdi,sonıń bir
kórinisi bolǵan til seslerin,til sesleriniń esitiliuin,izertleydi. Akustika seslerdiń
payda bolıw,taralıw,esitiliw teoriyasın sóz etedi hám seslerge tán beligilerdi
anıqlaydı. ses ırǵaǵın,ses kúshin,
ses tembrin,seslerdiń sozımlılıwın hám t.b.
qásiyetlerin anıqlaw arqalı seslerdiń akustikalıq sıpatlaması beriledi. Til sesleri ton
hám shawqımnın qatnası arqalı jasaladı. Sonday-aq awız, murın hám
jutqınshaq boslıqları jańǵırıq (rezonator)xızmetin atqara otırıp seslerge akustikalıq
jaqtan túr beredi. Mine,bul aytılǵanlar akustika hám fonetika ilimleriniń
tabıslarına súyengen halda túsindiriledi. Fonetika da akustika iliminde
jumsalatuǵın terminler menen túsinikler qollanıladı.
Til bilimi medicina ilimi menen baylanıslı boladı. Til bilimi ádette deni saw
múshelerdiń (sóylew aǵzalarınıń) xızmetine tiykarlanıp tillik qubılıslarǵa sıpatlasa
beredi. sóylewdi ámelge asıratuǵın
bas miyi,joqarı nerv sisteması,sóylew hám
esitiw aǵzaları túrli sırtqı yamasa ishki tásirler arqalı zaqımla-nıwı, keselleniwi
múmkin. Sóylewdi ámelge asıratuǵın adam músheleriniń sawlıǵın tekseretuǵın
hám
emleytuǵın
medicina
iliminiń
tarawları
bolǵan
psixiatriya,logopediya,defektologiya ilimleriniń jetiskenlikleri de til bilimi ushın
áhmiyetli.Túrli sebepler menen adamnıń sóylewi yamasa esitiwiniń ádettegi
jaǵdaydan ózgeriwi, sóylewdiń buzılıwı (afaziya), gereń, gúń adamlardı emlew
máseleleri medicinalıq ilimlerdiń mashqalaları bolıw
menen birge til bilimine de
olardıń qatnası bar.
Til bilimi matematika ilimi menen baylanıslı boladı. Bul ilimlerdiń
baylanısı tillik qubılıslardı izertlewde matematikalıq metodlardı qollanıwda,
sonday-aq awdarma máselelerinde ayırıqsha kózge túsedi.Tildi matematikalıq
metodlar tiykarında izertleytuǵın ayırıqsha bir taraw bolǵan matematikalıq
lingvistika matematika hám til biliminiń qatnasında payda bolǵan ilim.
XX ásirdiń ortalarına kelip,texnikalıq ilimlerdiń rawajlanıwı menen,
ayırıqsha, elektronika, avtomatika, telemexanika ilimleriniń
jetiskenlikleri
tiykarında oǵada quramalı elektron esaplaw mashinalarınıń dóretiliwi kibernetika
iliminiń tez pát penen ósiwine alıp keldi. Kibernetika
1
iliminiń ózi matematika,
fizika, fiziologiya, psixologiya, til bilimi hám t.b. ilimleriniń baylanısında,solardıń
tabısları nátiyjesinde,sol ilimlerdiń sintezi retinde payda bolǵan keleshegi oǵada
zor jańa ilim tarawı bolıp tabıladı. Kibernetika óz gezeginde basqa
ilimlerdiń,sonıń ishinde til biliminiń rawajlanıwına ken jol ashıp beredi.
Kibernetikanıń úlken tabısı jetilisken házirgi
zaman elektron esaplaw
mashinalarınıń dóretiliwi menen tıǵız baylanıslı.elektron-esaplau mashinaları adam
miyiniń xızmetine jaqın xızmetti atqara alatuǵınday etip jasalǵan. Ol bir sekund
ishinde bir neshe mıń matematikalıq ámellerdi orınlaydı. elektron esaplaw
mashinaları eki tillik yamasa kóp tillik awdarma jasaw xızmetin atqara
aladı.Solay etip til bilimi menen kibernetikanıń elektron-esaplaw mashinalarınıń
xızmetinen anıq kórinedi.
Til qarım-qatnas jasaw,xabarlaw (xabar beriw,xabar alıw)xızmetlerin
atqaratuǵınlıǵı belgili.Kibernetikada
da xabarlaw,maǵlıwmat beriw degen
túsinikler qollanıladı.
Biraq kibernetikadaǵı xabarlaw keń mánide-esitiw,kóriw,iyis seziw,dám
seziw mánilerinde túsiniledi.Sırtqı dúnya haqqındaǵı túsinik beretuǵın barlıq
seziw aǵzaları (sonıń ishindegi tildegi esitiw hám sóylew aǵzaları) arqalı
qabıllanatuǵın yamasa taralatuǵın maǵlıwmatlar til bilimi ushın da,kibernetika
ushın da birdey áhmiyetli maǵlıwmatlar bolıp esaplanadı.
Til bilimi s e m i o t i k a
1
ilimi menen de baylanıslı boladı.Til tańbalar
sistemasına kiredi.Al pútkil tańbalardıń teoriyalıq tárepi semiotika iliminde sóz
etiledi. Semiotika turmıstıń barlıq tarawlarında qollanılatuǵın (Morze álipbesi jol
qatnasında jumsalatuǵın tańbalar sisteması,túrli sistemadaǵı jazıwlar hám
shifrlardıń hár qıylı usılları,áskeriy flot islerinde jumsalatuǵın tańbalar sisteması,
túrli kartalar hám olardı dúziw jolları hám t.b.)tańbalar sistemasın izertleydi.
Semiotika til de kóplegen tańbalar sistemasına salıstırıp qaraǵanda da úlken
ayırıqshalıqlarına,sheksiz keń múmkinshiliklerine iye boladı.Tildiń tańbalıq sıpatı
joninde sóz bolǵanda bul máselege keńirek toqtaladı.
Juwmaqlap
aytqanda,til qarım-qatnas jasaw quralı retinde insan turmısınıń
barlıq táreplerinde jumsalatuǵın bolǵanlıqtan,jámiyetlik ómir súriwiniń tiykarǵı
shárti sıpatında barlıq jámiyetlik ilimler menen tıǵız baylanıslı boladı.Sonday-
aq til janlı adam músheleriniń xızmetiniń nátiyjesi retinde sóylew,esitiw,este
1
Кибернетика грекше
Do'stlaringiz bilan baham: 
