Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

pos
- жер, o
noma
-ат сөзиниң биригиўинен 
жасалған. 

---

fiziologiyalıq,fizika,medicina,matematika usaǵan fundamental ilimler menen tıǵız 
baylanıslı boladı. Tómende olarǵa bólek-bólek qısqasha túsinik beriledi. 
Til bilimi fiziologiya menen,onıń ayırıqsha bir tarawı-adamnıń anatomiyası 
menen baylanıslı.til qanshelli jámiyetlik qubılıs bolǵanı menen bári bir adam
organizminiń,anıǵıraǵı sóylew aǵzalarınıń xızmeti tikarında júzege shıǵadı.Sóylew 
aǵzaları eki ilim tárepinen-fiziologiya hám til bilimi tárepinen izertlenedi. 
Álbette,ekewi eki maqsetti gózleydi. 
Fiziologiya ilimi sóylew aǵzalarına adamnıń biologiyalıq jaqtan tirishilik
etiwin támiyinlewshi adam músheleri retinde qaraydı:ókpe-qandı kislorod penen 
úziliksiz támiyenlewshi,murın boslıǵı ádette dem alıwdı hám shıǵarıwdı 
támiyenlewshi,awız boslıǵı hám ondaǵı aǵzalar awqatlıq zatlarǵa qolaylastırıw 
xızmetin atqarıwshı hám t.b. Til bilimi sóylew aǵzalarına adamnıń sóylewin 
támiyinlewshi músheler retinde qaraydı:ókpe sóylewdi hawa aǵımı menen támi-
yinlewshi, awız hám murın boslıqları sóylewde jańǵırıq xızmetin 
atqarıwshı,awızdaǵı sóylew aǵzaları tilde seslik ózgesheliklerdi payda etiwshi hám 
t.b. Esitiw aǵzaları da adamnıń músheleri retinde fiziologiyada da,til biliminde de 
izertlenedi.Anıǵıraǵı,sóylew hám esitiw aǵzalarına sıpatlama beriwde,olardıń 
xızmetin túsindiriwde til bilimi fiziologiya iliminiń jetiskenliklerine súyenedi.til 
biliminiń ayırıqsha fonetika tarawı fiziologiya menen tıǵız baylanıslı
boladı.Seslerdiń artikulyaciyasın anıqlawda fonetika ilimi adam múshelerin,
olardıń 
qurılısın 
izertlewshi 
ilim 
bolǵan 
fiziologiyanıń 
tabıslarına 
tiykarlanadı.Fonetikada fiziologiya iliminde jumsalatuǵın terminler menen 
túsinikler jumsaladı. 
Til biliminiń fonetika tarawı fizika iliminiń ayırıqsha bir tarawı bolǵan 
akustika menen tıǵız baylanıslı.Akustika tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdi,sonıń bir 
kórinisi bolǵan til seslerin,til sesleriniń esitiliuin,izertleydi. Akustika seslerdiń 
payda bolıw,taralıw,esitiliw teoriyasın sóz etedi hám seslerge tán beligilerdi
anıqlaydı. ses ırǵaǵın,ses kúshin, ses tembrin,seslerdiń sozımlılıwın hám t.b. 
qásiyetlerin anıqlaw arqalı seslerdiń akustikalıq sıpatlaması beriledi. Til sesleri ton 
hám shawqımnın qatnası arqalı jasaladı. Sonday-aq awız, murın hám
jutqınshaq boslıqları jańǵırıq (rezonator)xızmetin atqara otırıp seslerge akustikalıq 
jaqtan túr beredi. Mine,bul aytılǵanlar akustika hám fonetika ilimleriniń 
tabıslarına súyengen halda túsindiriledi. Fonetika da akustika iliminde 
jumsalatuǵın terminler menen túsinikler qollanıladı. 
Til bilimi medicina ilimi menen baylanıslı boladı. Til bilimi ádette deni saw 
múshelerdiń (sóylew aǵzalarınıń) xızmetine tiykarlanıp tillik qubılıslarǵa sıpatlasa 
beredi. sóylewdi ámelge asıratuǵın bas miyi,joqarı nerv sisteması,sóylew hám 
esitiw aǵzaları túrli sırtqı yamasa ishki tásirler arqalı zaqımla-nıwı, keselleniwi 
múmkin. Sóylewdi ámelge asıratuǵın adam músheleriniń sawlıǵın tekseretuǵın 
hám 
emleytuǵın 
medicina 
iliminiń 
tarawları 
bolǵan
psixiatriya,logopediya,defektologiya ilimleriniń jetiskenlikleri de til bilimi ushın 
áhmiyetli.Túrli sebepler menen adamnıń sóylewi yamasa esitiwiniń ádettegi 
jaǵdaydan ózgeriwi, sóylewdiń buzılıwı (afaziya), gereń, gúń adamlardı emlew 
máseleleri medicinalıq ilimlerdiń mashqalaları bolıw menen birge til bilimine de 
olardıń qatnası bar. 

---

Til bilimi matematika ilimi menen baylanıslı boladı. Bul ilimlerdiń 
baylanısı tillik qubılıslardı izertlewde matematikalıq metodlardı qollanıwda, 
sonday-aq awdarma máselelerinde ayırıqsha kózge túsedi.Tildi matematikalıq
metodlar tiykarında izertleytuǵın ayırıqsha bir taraw bolǵan matematikalıq 
lingvistika matematika hám til biliminiń qatnasında payda bolǵan ilim. 
XX ásirdiń ortalarına kelip,texnikalıq ilimlerdiń rawajlanıwı menen, 
ayırıqsha, elektronika, avtomatika, telemexanika ilimleriniń jetiskenlikleri 
tiykarında oǵada quramalı elektron esaplaw mashinalarınıń dóretiliwi kibernetika 
iliminiń tez pát penen ósiwine alıp keldi. Kibernetika
1
iliminiń ózi matematika, 
fizika, fiziologiya, psixologiya, til bilimi hám t.b. ilimleriniń baylanısında,solardıń 
tabısları nátiyjesinde,sol ilimlerdiń sintezi retinde payda bolǵan keleshegi oǵada 
zor jańa ilim tarawı bolıp tabıladı. Kibernetika óz gezeginde basqa 
ilimlerdiń,sonıń ishinde til biliminiń rawajlanıwına ken jol ashıp beredi. 
Kibernetikanıń úlken tabısı jetilisken házirgi zaman elektron esaplaw 
mashinalarınıń dóretiliwi menen tıǵız baylanıslı.elektron-esaplau mashinaları adam 
miyiniń xızmetine jaqın xızmetti atqara alatuǵınday etip jasalǵan. Ol bir sekund 
ishinde bir neshe mıń matematikalıq ámellerdi orınlaydı. elektron esaplaw 
mashinaları eki tillik yamasa kóp tillik awdarma jasaw xızmetin atqara 
aladı.Solay etip til bilimi menen kibernetikanıń elektron-esaplaw mashinalarınıń 
xızmetinen anıq kórinedi. 
Til qarım-qatnas jasaw,xabarlaw (xabar beriw,xabar alıw)xızmetlerin 
atqaratuǵınlıǵı belgili.Kibernetikada da xabarlaw,maǵlıwmat beriw degen 
túsinikler qollanıladı. 
Biraq kibernetikadaǵı xabarlaw keń mánide-esitiw,kóriw,iyis seziw,dám 
seziw mánilerinde túsiniledi.Sırtqı dúnya haqqındaǵı túsinik beretuǵın barlıq
seziw aǵzaları (sonıń ishindegi tildegi esitiw hám sóylew aǵzaları) arqalı 
qabıllanatuǵın yamasa taralatuǵın maǵlıwmatlar til bilimi ushın da,kibernetika 
ushın da birdey áhmiyetli maǵlıwmatlar bolıp esaplanadı. 
Til bilimi s e m i o t i k a
1
ilimi menen de baylanıslı boladı.Til tańbalar 
sistemasına kiredi.Al pútkil tańbalardıń teoriyalıq tárepi semiotika iliminde sóz
etiledi. Semiotika turmıstıń barlıq tarawlarında qollanılatuǵın (Morze álipbesi jol 
qatnasında jumsalatuǵın tańbalar sisteması,túrli sistemadaǵı jazıwlar hám
shifrlardıń hár qıylı usılları,áskeriy flot islerinde jumsalatuǵın tańbalar sisteması, 
túrli kartalar hám olardı dúziw jolları hám t.b.)tańbalar sistemasın izertleydi. 
Semiotika til de kóplegen tańbalar sistemasına salıstırıp qaraǵanda da úlken 
ayırıqshalıqlarına,sheksiz keń múmkinshiliklerine iye boladı.Tildiń tańbalıq sıpatı
joninde sóz bolǵanda bul máselege keńirek toqtaladı.
Juwmaqlap aytqanda,til qarım-qatnas jasaw quralı retinde insan turmısınıń 
barlıq táreplerinde jumsalatuǵın bolǵanlıqtan,jámiyetlik ómir súriwiniń tiykarǵı
shárti sıpatında barlıq jámiyetlik ilimler menen tıǵız baylanıslı boladı.Sonday-
aq til janlı adam músheleriniń xızmetiniń nátiyjesi retinde sóylew,esitiw,este 
1
Кибернетика грекше