Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 TIL HÁM BASQA DA QATNAS QURALLARI 
 
Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adamǵa ǵana tán qásiyet bolsa,ol 
tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlarǵa tán qásiyet bolıp tabıladı. 
Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı,birin biri túsiniui,qarım-qatnas jasawı
menen haywanatlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı ortasında
usaslıqlardıń bolatuǵınlıǵın biykarlawǵa bolmaydı. Bulardıń ekewinde
de,yaǵnıy adamlardıń da,basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım-
qatnasında «anlatıwshılıq»hám «mazmunlık»qásiyetleri saqlanıp qalsa da,bári bir 
olarda túp-tamırınan sapalık ózgeshelik,úlken ayırmashılıq boladı.Haywanat 
dúnyasındaǵı qatnas tiykarınan tuwma,áwladtan áwladqa ótip otırıratuǵın násillik 
qubılıs bolsa,adamlar ortasındaǵı qatnas,pikir alısıu,sóylesiw-bul onnan pútkilley 
basqasha,oǵada quramalı,seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge 
asatuǵın,násillik emes,al tereń jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı. 
Haywanat dúnyasındaǵı qatnastıń násillik bolatuǵının dálilleytuǵın kóp
ǵana mısallardı keltiriw múmkin. Ondaǵı qatnas xer saparı belgili bir jaǵdayda 
belgili bir sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen,bir haywan sırttan tuwǵan 
qáwipti seze otırıp, instinkt arqalı oǵan juwap retinde qıshqırıp dawıs shıǵaradı.
Solay etip dónip kiyatırǵan qáwip haqqında óziniń basqa padalaslarına xabar 
beredi. Óz gezeginde onı esitken basqa haywanlar da seziklenip,qáwipten 
saqlanıwdıń ilajın kóre baslaydı. Mine,usınday jaǵdayda xabar beriwshi maqluqtıń 
da, xabardı qabıllawshınıń da bergen reakciyası akademik I.P.Pavlovtıń (1949-
1936) «birinshi signal sisteması» dep atalatuǵın túsinigine tuwra keledi. 
I.P.Pavlovtın táliymatı boyınsha ádette birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń 
(sonıń ishinde adamnıń da) sırtqı qozdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bolıp 
tabıladı. Tillik qatnas I.P.Pavlovtıń dálillewi boyınsha ekinshi signal sistemasına
jatadı hám ol tek adamzatqa ǵana tán qásiyet boladı. Tillik qatnas sol tildi 
paydalanıwshı adamlardıń tuwma (násillik) emes,al udayı bilimdi iyelep
barıwına,belgili bir tildi stixiyalı yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı.
Mudamı emes, al tek ayırım jaǵ-daylarda ǵana til arqalı pikir alısıw aldın ala 
jobalastırǵan sıpatqa iye bolıwı múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek ǵana 
tuwrıdan-tuwra bolatuǵın tásirge beriletugın faktordıń katnasınan tuwatuǵın pikirdi 
ǵana adam ayta aladı degendi ańlatpaydı. Kerisinshe,onday faktorlar bolmasa 
da,adam sóylew waqtında tilden paydalana otırıp,situaciyadan pútkilley shıǵıp
ketken halda dál sóylew waqtında hesh qanday bolmaǵan, ótmish yamasa keleshek 
haqqında pikir júritiwi, bir wakıya, qubılıs xem t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar 
shıǵarıwı, boljawlar jasawı múmkin.Basqasha aytqanda sóylewshi sóylew 
waqtında hesh qanday aldın ala jobalastırılmaǵan nárseler jóninde abstrakt oylaw 
tiykarında esittirip qıyal súre aladı. 

---

Til arqalı xabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kóp túrli. Adamnıń 
biliwi,ózin qorshaǵan dúnyanı tanıwı qansheli sheksiz bolsa, til arqalı 
xabarlaudıń mazmunı da sonday sheksiz boladı. Sonday-aq til arqalı xabarlaw 
sapalıq jaqtan ayırıqsha xabarlaw bolıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa soǵan 
baylanıslı bolǵan sóylewshiniń emociyasın jay bildiriw emes, al ol fakt tuwralı 
pikir alısıw bolıp tabıladı. 
Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep saplanatuǵın 
bolsa,tilden de basqa soǵan usaǵan qarım-qatnas jasawdıń taǵı bir quralı 
boladı.Ol da bolsa,adamnıń erkinen tıs túrli emociyalıq jaǵdayın ańlatatuǵın
kúliw, jılaw, túrli mimika hám keyin ala hár xalıqtıń turmısında qabıl etilip hám 
qáliplestirip ketken hár qıylı dene háreketleri (bastı túrli baǵıtqa shayqaw, qoldı 
siltew hám t.b.)Buǵan sóylew waqtında túrli jaǵdaylardıń sebebinen (qorqıw, 
quwanıw) eriksiz dawıs tembrinin ózgeriwi, dawıstıń qaltırap shıǵıwı,sóylew 
tezliginiń ózgeriwi hám t.b. jatadı.Kelip shıǵıwı boyınsha qarım-qatnas jasawdıń
bir tillik emes túri seslik tilden álle qansha waqıt burınıraqta payda bolǵan.Hátte
bir adamnıń ómirin alıp qarasaq ta qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldın payda 
bolatuǵının kóremiz. Máselen,jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen 
burın eń dáslep onıń tillik emes qatnas jasaw qábiletiniń (kúliw.jılaw hám t.b.) 
bolatuǵının ańlaymız. 
Gúńelek adamlardıń paydalanatuǵın «ilim»qatnas quralı bolǵan ádettegi 
tilge tiykarlanadı.Biraq ádettegi sóylew tilinde ańlatıw til sesleri arqalı bolsa, 
gúńelikler tilinde iske asadı. Solay etip til sesleri arqalı ańlatıwdan endi 
háreketler arqalı ańlatıwǵa kóshiriledi. 
Adamzat jámiyeti rawajlanıuının házirgi dárejesinde oy-pikirdi bildiriwde 
qosımsha túrde ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri ken qollanıladı. Bunday
qosımsha tilge qońıraw hám gudok seslerinen baslap magnitofon, telefon, radio
xem t.b.shekemgi qarım-qatnas jasawdıń texnikalıq quralları jatadı. Jazba 
qosımsha tilge belgili bir tilde jumsalatuǵın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa 
jerdemshi til retinde jumsalatuǵın qol álipbe-daktilologiya hám noqatlı álipbe 
jatadı. 
Bulardıń dáslepkisi (qol álipbe-gúńelekler ushın),sońǵısı (noqatlı álipbe) 
soqırlar ushın altı noqattıń túrli kombinaciya járdeminde dóretilgen arnawlı álipbe 
1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen oylap tabılǵan edi. 
Qosımsha til xızmetin Morze telegraf álipbesi,jol qádeleri tańbaları, bayraq 
raketalar menen xabarlaw,sonday-aq 
túrli ilim tarawlarında (matematika, ximiya xem t.b.) jumsalatuǵın qosımsha 
tańbalar menen formulalar atqaradı. 
Juwmaqlap aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw 
seslik tilge tán qásiyet boladı dep esaplaw menen birge sǵan usaǵan xızmetin 
atqara alatuǵın basqa da qurallardıń olatuǵının umıtpaw kerek.Biraq ol qural da 
hesh waqıtta seslik tildiń ornın tolıq basa almaydı

---