Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

TIL BILIMINIŃ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANISI 
 
Til bilimi barlıq ilimlerdiń baslı tarawları menen belgili dárejede baylanıslı 
boladı. Basqa ilimlerdiń tabıslarınan paydalana otırıp, til bilimi rawajlanıp 
baradı.Til bilimi bárinen de burın ayırıqsha jámiyetlik ilimler menen tıǵız 
baylanıslı boladı.Óytkeni til bilimi tilge jámiyetlik qubılıs sıpatında,jámiyet 
aǵzalarınıń pikir alısıw,qarım-qatnas jasaw quralı retinde qaraydı. 
Til biliminiń basqa ayırım ilimler menen baylanısıwına ayırıqsha toqtap 
ótemiz. 
Eń aldı menen til bilimi ádebiyat tanıw ilimi menen onıń baslı tarawları 
bolǵan ádebiyat teoriyası,ádebiyat tariyxı,ádebiyat kritikası menen tıǵız baylanıslı 
boladı. Til bilimi menen ádebiyat tanıw ilimleri filologiya ilimin quraydı. Olar 
ekewi áyyemnen bir-biri menen baylanıslı bolıp,olardı bir ilim-filologiya ilimi
dep esaplaǵan. Áyyemgi Greciyada filologiya termini házirgi mánisin 
ańlatpaǵan.Áyyemgi greklerde filolog dep til bilimi,onıń grammatika tarawı menen 
shuǵıllanıwshı-grammatist mánisin ańlatqan.Al filolog hám grammatist 
túsinikleriniń ayrılıp shıǵıwı hám olardıń qarama-qarsı qoyılıwı áyyemgi Rimde 
payda bolıp,filolog degennen ádebiy forma menen ádebiy mazmundı 
izertlewshi,grammatist degennen tildiń grammatikasın, orfografiyasın hám 
fonetikasın izertlewshi túsinildi.XV-XVI ásirlerde, yaǵnıy oyanıw dáwirinde 
klassikalıq filologiya payda bolıp,onda tek til hám ádebiyat emes,al sonıń menen 
birge filosofiya,tariyx,huqıq tanıw,din tanıw usaǵan ilimlerdi de óz ishine 
jámlestirdi. Al XIX ásirge kelgende filologiya qaytadan óz quramına tek til 
bilimi menen ádebiyat tanıw ilimlerin qamtıytuǵın boldı. 
Til bilimi menen ádebiyat tanıw ilimlerinin úlken bir ilimge 
jámlestirip,filologiya
1
dep atalıwınıń ózi tosınnan bolǵan emes. SHınında da ol 
1
Филология грекше 
fileo
-сүйемен, 
logos
-сөз деген сөзлериниң биригиўинен 
жасалған. 

---

ilimler oǵada tıǵız baylanıslı. Til bilimi menen ádebit tanıw ilimleriniń baylanısı
stilistika,ádebiy tildiń tariyxı,kórkem ádebiyattıń tili sıyaqlı til bilimi tarawlarında 
ayırıqsha ayqın kórinedi.Sonıń menen birge kórkem tekstti izertlew usılları 
boyınsha tilshi(lingvist) menen ádebiyatshı ayırılıp turadı. ádebiyatshı tilge
kórkem formanıń júzege shıǵarıwshısı,sóz retinde qaraydı:tilshi tilge (kórkem 
tekstke)avtordın sóylew xızmetleriniń nátiyjesinde oydıń júzege shıǵarılıwı,til 
normasınıń ámelge asırılıwı retinde qaraydı. Kórkem ádebiyat tanıw iliminiń 
tiykarǵı izertlew obiektisi bolıwı,al kórkem ádebiyattıń en tiykarǵı hám birinshi 
elementi xızmetin tildiń atqarıwınıń ózi til bilimi menen ádebiyat tanıw iliminiń 
tıǵız baylanıslı ekenligin kórsetedi. 
Til bilimi xalıqlardıń tariyxıy izertleytuǵın ilim bolǵan tariyxıy ilimi menen 
tıǵız baylanıslı boladı.Ulıwma insan tiliniń payda bolıwı menen tildiń kelip 
shıǵıwı jóninde sóz etkende,tillik qubılıslardıń ózgeriske ushıraw sebeplerin 
anıqlawda til bilimi tariyx ilimine súyenedi.Kerisinshe tariyx ilimi de til biliminiń 
jetiskenshiliklerin paydalanadı. Til tariyxı sol tildi payda etiwshi hám alıp 
júriwshi (qollanıwshı)xalıqtıń tariyxınıń ayırıqsha bir kórinisi bolıp tabıladı.
Sonlıqtan da belgili bir xalıqtıń tilin izertlegende sol tilde sóylewshi xalıqtıń 
tariyxın onı bólek qarawǵa bolmaydı.Tariyx ilimi de xalıktın tariyxın izertleude 
tillik kubılıslardıń túrli tariyxıy dáwirlerde ózgerislerge ushırawın esapqa almawı 
múmkin emes. Xalıqlardıń kelip shıǵıwın (etnegenezin),olardıń mádeniyatınıń 
ósiwin hám tutas jámiyettiń rawajlanıwın túrli tariyxıy basqıshlarǵa 
izertlewde,xalıqlardıń óz-ara baylanısın, bir-birine tásirin anıqlawda tariyx ilimi 
sózsiz til biliminiń jetiskenliklerine súyenedi. 
Til bilimi tariyx iliminin baslı tarawları bolǵan etnografiya,arxeologiya 
menen tıǵız baylanıslı boladı.Házirgi til usı qálpine kelgenshe oǵada uzaq
rawajlanıw dáwirlerin basınan keshirgen.Házirgi kópshilik tillik qubılıslar 
menen birlikler oǵada erte zamanlardan berli tilde ómir súrip kiyatırǵan bolıwı 
sózsiz.Bul jaǵday xalıklardıń áyyemgi dáwirlerdegi tariyxın túrli qazılma
materiallar menen tastıyıqlap otırıp izertleytuǵın arxeologiya ilimi 
menen,xalıklardıń turmısı menen úrip-ádetin,dástúrlerin izertleytuǵın etnografiya 
ilimi menen til biliminiń baylanıslı ekenin ańlatadı. Tildiń dialektlik qatlamın
anıqlawda etnografiyalıq maǵlıwmatlar oǵada áhmiyetli xızmet atqa-radı. 
Dialektlik sózlikler dúziwde hám sol tiykarda tildiń dialektlik-ariallıq kartasın
jaratıwda etnografiya til bilimine járdem beredi. Ayırıqsha til biliminiń úlken bir 
tarawı bolǵan til tariyxına qatnaslı máselelerdi izertlewde arxeologiya hám 
entografiya maǵıwmatları oǵada áhmiyetli. Sonday-aq til biliminiń taǵı da bir 
tarawı etnolingvistika bolıp,ol ilimi xalıqtıń tilin sol tildi alıp júriwshi,onı 
qollanıwshı xalıqtıń mádeniyatıń hám kórkem óneri menen tıǵız baylanısta 
izertleydi. 
Til bilimi basqa ilimler sıyaqlı filosofiyalıq ilimler menen,sonıń ishinde
ayırıqsha diaklektika hám logika ilimleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Filosofiya 
ilimi eń aldı menen hár bir jeke ilimdi izertlew usılları menen 
támiyenlewshi,metodologiyalıq jaqtan baǵdarlawshı retinde xızmet etedi. Basqa 

---

ilimler sıyaqlı til bilimi filosofiyanı metodologiyalıq jaqtan esapka aladı. Sonıń 
menen birge filosofiyanıń da, til biliminiń de kóplegen ortaq izertleytuǵın 
máseleleri bar. 
Tábiyat hám jámiyet qubılısların dilektikalıq materializm tiykarında
túsinetuǵın bolsaq,onda barlıq qubılıslardı,sonıń ishinde tillik qubılıslardı da
ózgeriske hárekette, rawajlanıwda dep esaplawımız kerek hám olar óz-ara 
mudamı baylanısta boladı dep sanawımız zárúr. Sonda ǵana til biliminiń ilimiy 
juwmaqları menen anıqlamaları durıs hám tiykarlı boladı. 
Dialektikalıq kategoriyalar bolǵan sebep hám nátiyje,múmkinlik hám 
haqıyqatlıq,ulıwma hám jeke jáne olardıń óz-ara qarım-qatnası máselelerin 
materialistlik kóz qarastan túsiniw til biliminiń hám onıń tarawlarınıń baslı 
mashqalaların ilimiy tiykarda durıs túsiniwdi támiyin etedi. 
Adamnıń oylawının til arqalı júzege shıǵıp bekkemleniwi, insan ózin 
qorshaǵan ortaqlıqtı tanıp biliwi hám payda bolǵan túsiniklerdi sóz túrinde tilde
sáwlelendiriwi t.b. usaǵan usaǵan máseleler filosofiyalıq jaqtan ilimiy tiykarda 
dáliylense ǵana til bilimi durıs jol menen rawajlana aladı. 
Til biliminiń teoriyalıq tarawı bolǵan ulıwma til bilimi jáne filosofiya 
iliminiń tarawı bolǵan til filosofiyası izertleytuǵın ulıwmalıq ortaq
mashqalalarına iye boladı. Máselen,sóz hám ol bildiretuǵın zat arasındaǵı 
baylanıs,til hám oylawdıń óz-ara qarım-qatnası t.b. mashqalalar-ulıwma til 
bilimine de,til filosofiyasına da teńdey tiyisli mashqalalar. 
Sonday-aq filosofiya mazmun menen formanı dialektikalıq birlikte boladı 
dep esaplasa,til bilimi de bul jaǵdaydı basshılıqqa aladı. Filosofiyalıq jaqtan
mazmunnıń jasawı ushın belgili bir formaǵa iye bolıwı tiyis. Til biliminde de 
belgili bir forma soǵan sáykes mazmundı ańlatadı. Bunı eń aldı menen sózdiń 
seslik-akustikalıq kórinisi (forması) menen ol bilidiretuǵın mánisi(mazmun) 
ortasındaǵı qatnastan anıq kóriwge boladı. 
Til bilimi logika ilimi menen tıǵız baylanıslı boladı.Logika insan oylawı
hám onıń nızamları haqqındaǵı ilim.Al oylaw bolsa,til arqalı júzege shıǵadı. Ol 
sóz hám gáp túrinde materiallıq seslik kóriniske iye bola otırıp,hámmege túsinikli 
sıpatqa enedi. 
Til biliminde oylawǵa dıqqat awdarılǵanda eń aldı menen onı sáykes tillik 
birlikler menen nızamlarǵa qarım-qatnasına kewil bólinedi. Máselen,oylawdıń 
birlikleri bolǵan uǵım menen pikir hám sáykes tillik birlikler bolǵan sóz benen 
gáp ortasındaǵı baylanısqa til biliminde úlken dıqqat awdarıladı. Anıǵıraq
aytqanda,uǵım hám sóz,pikir hám gáp bir-birine tıǵız baylanıslı bolǵan logika 
(uǵım,pikir) hám lingvistikalıq (sóz,gáp)tiykarǵı birlikler bolıp tabıladı.Birak sóz 
benen uǵım,gáp penen pikir teppe-teń kategoriyalar menen birlikler emesligin de 
esten shıǵarmaw kerek. 
Olardıń ayırmashılıǵı bolqanlıqtan da sóz benen gáp lingvistikalıq,uǵım 
menen pikir logikalıq kategoriyalar dep esaplanadı. Tillik qubılıslar menen 
nızamlılıqlar miliylik,jeke xalıqlıq sıpatqa iye bolsa,oylaw hám onıń 
nızamlılıqları ulıwma adamzatlıq boladı. Sonlıqtan bir uǵım yamasa bir túsinik hár
túrli tillerde hár qıylı usıllar menen ańlatıladı.Bul tildiń milletlik,al oylawdıń
internaciallıq sıpatqa iye bolatuǵının kórsetedi. Til biliminiń tariyxında logikalıq 

---

hám grammatikalıq kategoriyalardı teńlestirip,barlıq hám universal yamasa 
logikalıq grammatika dóretiwdiń táreptarları da boldı. Buǵan mısal retinde XV88 
ásirde Franciyada payda bolǵan grammatikanı atap kórsetiwge boladı.
Grammatika teoriyası tariyxındaǵı bul baǵıt eki ilimdi til bilimi hám logika 
birlestire otırıp,adamzat tiliniń hámmesine teńdey bolǵan birden bir grammatika 
(universal-raconal grammatika) dóretiwge umtılıw menen ilimde belgili. 
Til bilimi psixologiyalıq ilimi menen baylanıslı boladı.Psixologiya ilimi
adamdaǵı psixikalıq qubılıslardı izertleydi.Adamnıń kewil-kúyi,qabıllaw
uqıbı,oy-sezimleri, minez-qulıq belgileri,erki hám t.b. Qásiyetleri psixikalıq 
qubılıslar bolıp,.ol belgilerdiń kópshiligi til arqalı júzege shıǵadı. Bir oydı 
(mazmundı) adamnıń psixikalıq jaǵdayındaǵı ózgerislerge baylanıslı hár túrli 
dárejede bildiriw (túsindiriw)múmkin.Sonday-aq pikir bildiriwde adamnıń 
psixikalıq jaǵdayına baylanıslı tillik birlikler tańlap alınadı. 
Til tek ǵana oydı bildiriw quralı xızmetin atqarıw menen sheklenbeydi,sonın 
menen birge ol adamnıń sezimlerinde ańlatadı. Adam qarım-qatnas jasawda 
belgili bir oydı (mazmundı)ańlatıp qoymastan,sonıń menen birge sol
mazmundaǵı tánhá óziniń qatnasın da hám kóz qarasında bildiredi.Bul jazba 
tilge qaraǵanda da,ásirese,awız eki sóylew tillerinde de anıq seziledi. Gápler 
ózleriniń aytılıw maqsetine qaray hár túrli boladı.Til biliminde gáplerdi
xabar,soraw,úndew,buyrıq gápler dep bóliw dástúrge aylanǵan.Ol gáplerdi 
aytıwda sóylewshi óziniń ishki psixikalıq jaǵdayları bolǵan tańlanıw, súyiniw,
kúyiniw,ókiniw hám t.b. sıyaqlı keshirmeleleri tiykarǵı mazmunǵa qosa ańlatadı.
Solay etip psixologiyalıq lingvistikalıq qubılıslardı túsiniwge járdem beredi. Sonıń 
menen birge tilden tek ǵana psixikalıq qubılıslardı izlew,onıń tiykarǵı qásiyetleri
bolgan qarım-qatnas jasaw quralı xızmetin atqarıwına,oydı júzege shıǵarıwshı
ekenligine dıqqat awdarmaw qáte. 
Til bilimi geografiya ilimi menen baylanıslı boladı. Bul baylanıs ásirese 
lingvistikalıq geografiya,toponimika hám dialektologiya ilimlerinen ayqın
kórinedi.tildiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qubılıslarınıń taralıw órisin 
anıqlaw,qaysı soramlarda (territoriyada)qanday tillik qubılıslardıń jumsalıwın
kórsetiw til bilimi ushın da,geografiya ilimi ushın da úlken áhmiyetke iye.Tildiń
dialektlik quramı anıqlaǵanda ǵana onıń dialektlik kartası dúziledi.Ayırım 
tillerdiń lingvistikalıq atlası jasaldı degen sóz tillik qubılıslardıń taralıw shegarası
(izogloss) anıqlandı degendi ańlatadı.Lingvistikalıq atlas bir tillik hám kóp tillik 
bioladı. Kóp tillik atlas negizinen tuwısqan tillerdiń faktleri tiykarında dúziledi. 
Til bilimi menen geografiya iliminiń shegarasındaǵı taǵı bir ilim t o p o n i 
m i k a
1
bolıp tabıladı.Bul ilim geografiyalıq atamalardı izertelydi.bizge 
málim,kópshilik geografiyalıq atamalar uzaq dáwirlerdiń esteligi. Sonlıqtan til 
tariyxı ushın topopnimikanıń áhmiyeti oǵada ullı. 
Til bilimi jámiyetlik (sociallık)ilimlerden tısqarı barlıq tiykarǵı tábiyat 
ilimleri 
menen 
de 
baylanıslı. 
Til 
bilimi 
ayırıqsha 
1
топонимика сөзи грекше to