Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

«TIL TUWRALI JAŃA ILIM» MEKTEBI. 
Komparativlik lingvistikanı qısıp shıǵarǵan jańa baǵıt til bilimi tariyxında 
«Til tuwralı jańa ilim»yamasa «YAfet til ilimi» delinedi. Bunıń tiykarın salıwshı 
belgili orın filolgi hám arxeologı Hikolay YAkovlevish Marr(1864-1934)boldı. 
H.YA.Marr iberiy-kavkaz tilleriniń qániygesi. ol iberey kavkaz tilleriniń
semya tilleri menen baylanısın izertlep, keyin óz teoriyasın «YAfet teoriyası»dep 
atadı. Marr dáslep Zakavkaziya, Isforti teńizi basseyinindegi kóp ǵana tillerdiń 
bárine ortaq shártli atama retinde qollanılsa, keyin ol tillerdi izertlewden payda
etilgen juwmaqların «YAfet teoriyası»dep atadı. Keyin bul termin «Til tuwralı 
jańa ilim»degen ataması menen almas-tırıldı. 
Marrdıń bul mektebi revolyuciyadan burınǵı indo-evropa lingvistikasındaǵı 
ayırım kemshiliklerdi kóre aldı. Komparativlik baǵdardıń til bilimi tariyxında 
áhmiyetin ayta kelip, onıń endi jańa dáwir talabına juwap bermeytuǵınlıǵın 
kórsetip berdi. Ol baǵıttan burjuaziyalıq ellerde geypara reakciyalıq, násillik 
teoriyalarına eliklep, kolonial eller menen kishi milletlerdi, olardıń tillerin
kemisitip, qorlamaytuǵınlıǵın ashıw ayttı. Bunday jat ideaǵa qarsı gúresiw 
tábiyǵıy jaǵday edi. 
Xalıqlar doslıǵı, tek huqıqlıǵı tuwın kótere otırıp, jańa ideyaǵa xızmet 
etiwdi maqset etken Marrdıń jańa teoriyası kem-kem salıstırmalı-tariyxıy til 
biliminiń paydalı jaǵınan da bas tartıp, til bilimine jat bolǵan asa ketiwshilikti, 
menmenlikti engizdi. 
«Jańa ilimniń»ózine tán sisteması, koncepciyası,progmalıq baǵdarı boldı. 
Biraq olar m-klasslarınıń jámiyet tuwralı qaǵıydaların hesh ózgerissiz tilge 
kóshire saldı. Atap aytqanda: 
1.Marr klasslıq jámiyettegi tilde klasslıq boladı, ulıwa xalıqlıq til 
bolmaydı dedi. 

---

 2. Marr tildi jámiyetlik nadstroyka ol da jámiyetlik bazis penen birge 
joyıldı. Hár jámiyetlik formaciyanıń óziniń tili boladı dedi. 
3.Marr- seslik til adam jámiyeti menen birge payda bolǵan emes, seslik 
tilsiz de jámiyet bolǵan, seslik til jámiyet aǵzaları túrli toparǵa bóliniw
menen payda bolǵan,adamlardıń bir-biri menen qatnas jasawınıń eń dáslepki 
quralı qol tili bolǵan deydi. Al materiallistlik kóz qaras boyınsha seslik til 
adamlar menen birge tuwılıp,qatara jasap keledi, tilsiz jámiyet jámiyetsiz til joq, 
seslik til adamlar qatnasınıń eń áhmiyetli quralı dep úyretedi.
4.Marr tildi izertlewde tórt túrli elementke tiykarlanǵan paleontologiyalıq 
tallaw usılın qollanıwdı usındı. Bul usıl boyınsha barlıq dúnya tilleriniń shıǵısı 
bar. Olardıń barlıwıda eń dáslepki tórt elementten-sal,ber,yon,rosh-turadı. Bul 
elementlerdiń qaldıǵın házirgi tillerdiń hár birinen tabıwǵa boladı deydi. Bul 
nadurıs. 
5.Tilge materialistlik kóz qaras boyınsha evolyuciyalıq jol menen ǵana 
emes, sonıń menen birge Evolyuciyalıq rawajlanıwdıń revolyuciyaǵa aylanıwı 
sıyaqlı sekciyalı jol menen rawajlanadı dese, Marr usı qaǵıydanı tildiń 
rawajlanıwına da qollanıladı.Til rawajlanıwının bul basqıshınan ekinshisine 
ótkende revolyuciyalıq sekiriw jolı menen,burınǵı til joyılıp, úshinshi taza til 
payda boladı deydi. 
Usı háte túsinikler orıs til biliminde 1950-jılǵa shekem ústemlik etip
keldi.Orıs lingvistikaları óz izertlew jumıslarında usı koncipciyalardı qabıl etip 
alıwı talap etildi.Oǵan qosılmaw marksistlik til bilimin jaqlamaw dep járiyalandı.
Marr 20-jıllar dawamında kórnekli lingvist retinde tanıldı.Al 20- jıllardıń
ayaǵında onıń pikirin jaqlawshılardıń toparı qáliplesti. Bul topar ózlerin Marrdıń 
shákirtlerimiz dep sanadı.Lingvistikalıq mákemelerdiń basında ol topardıń 
táreptarları otırdı. Olar orıs til bilimin azlap bolsada kritikalawǵa jol qoymadı.
«Jana ilimdi»azlap kritikalawshı tabılsa, olar quwdalandı . Bul til iliminiń 
rawajlanıwına tásir jasadı. 
«Pravda»óziniń 1950-j 5-maydaǵı sanında til ilimine durıs baǵdar beriw 
maqsetinde diskussiya járiyaladı.Diskussiyalıq maqalar 4-iyulge shekemgi
sanlarında járiyalandı.Oǵan sol waqıttaǵı partiya hám húkimet basshısı Stalin de 
qatnastı. Ol óziniń keyingi «Marksizm jáne til biliminiń máseleri»atı menen 
shıqqan kitapshasında Marrdıń joqarıdaǵı kórsetilgen koncipciyaların qatań sıeǵa 
aldı. 
Bunnan keyin lingvistika ilimi basqarıwshılıw jaǵınan qayta qurıldı, «Jańa 
ilimniń» zıyanlı tárepleri ashıp taslandı.,miliy respublikada, oqıw orınlarında 
májilisler ótkerildi. 20-30 jıl dawamında orınaǵısıp qalǵan,ústem bolıp alǵan 
«Jańa ilimniń» ańsatlıq penen ornın bermewi tábiyǵıy edi. Jas lingvistlerdin 
sanasına sinip qalǵan «Jana ilim» koncepsyaı ańsatlıq penen shıǵa qoymadı. 
Bul dáwirde islengen taǵı bir áhmiyetli jumıs «Jańa ilim» ústemlik etip
turǵan dáwirde terisine túsindirilgen salıstırmalı-tariyxıy metodtıń haqıyqat
kórinisin. tildi izertlewdegi paydasın, onı qollanıwdıń jolların twsindiriw 
boldı.Bul baǵdarda jazılǵan baslı ilimiy jumıslar: A.V.Desnickanıń «Indo-evropa
tilleriniń tuwısqanlıǵın izertlew máseleri»(1955), avtorlar kollektiviniń «Indo-
evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy jol menen izertlew metodikasınıń 

---

máseleri»(1956)Rawajlanıw barısındaǵı túrli qıyınshılıqlarǵa qaramastan orıs til
bilimi dúnyalıq til bilimi tariyxında salmaqlı úles qosıp kelmekte.