Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 
 
--TIL HÁM JÁMIYET 
 
Jámiyetsiz til, tilsiz jámiyet bolmaydı.Sonlıqtan tildi adamlardıń jámiyetlik
ómirinen bólek qarawǵa bolmaydı.Tidiń rawajlanıwı jámiyet rawajlanıwı menene 
baylanısta ǵana izertlewi tiyisli. Sonday-aq til jeke adamlardıń ruwxıy qásiyetine 
tán psixologiyalıq qubılıs ta emes. Olay bolǵanda hár bir adamnıń óziniń
menshik tili bolıwı kerek,onda xalıq,millet tili bolmas edi.Sonlıqtanda til
biologiyalıq ta,psixologiyalıq ta emes, al jámiyetlik qubılıs boladı eken. 
Tildiń payda bolıwı tuwralı áyyemgi Greciyada kelip shıqqan, XV88-
XVIII-ásir oyshılları tárepinen rawajlandırılǵan kelisim teoriyası da belgili 
dárejede,tildiń jámiyetlik xarekterin moyınlaǵan.Til bilimi tariyxında bul 
máselege baylanıslı hár qıylı kóz qaraslar bar.Biraz ilimpazlar tildiń táǵ-dirin, 
ondaǵı ógerislerdi jámiyet tariyxınan,onıń ekonomikalıq,siyasiy rawaj-lanıw
tariyxınan ǵana izlew kerek dep túsindiredi. Solardıń biri H.YA.Marr boldı.
Ekinshi aǵım boyınsha,til jámiyette basqarıwshı, baǵdarlawshı rol atqaradı.
Adamlardıń ózleride óz tiliniń qaramawında baǵınıshlı boladı. Til adamlarlıq sırtqı 
ómir menen baylanıstıratuǵın, «úshinshi dúnya» quwatlı kúsh dep sanawshı 
baǵıt. Bunday aǵımdı payda etken V.Gumboldt boldı.F.de Sossyur hám onıń
táreptarları til óz betinshe, óz nızamı boyınsha rawajlanadı. 
Til menen jámiyet ortasındaǵı qarım-qatnas oǵada quramalı,kóp qabatlı,kóp 
tarawlı problema. Olarǵa tildiń tábiyatı menen jámiyetlik xızmeti, tildiń payda 
bolıwı hám rawajlanıwı menen jámiyettiń tariyxı ortasında baylanıs, tildiń 
adamlardıń etnikalıq birlikleri menen baylanısı, jámiyetlik formaciyalar menen 
baylanısı h.t.b jatqarıwǵa boladı. 
SESLIK TILDIŃ PAYDA BOLIWI 
Tildiń payda bolıwı jóninde seske eliklew. tańlaw sóz,kelisim 
teoriyalarınıń bári de ilimiy kóz-qarastan alǵan nadurıs. Biraq olar payda 
bolıwında til quday tárepinen berilgen sıylıq degenge qarsı túrde, til adam 
balasınıń óz tabısı, óz jemisi dep túsindirildi. Óz dáwiri kóz-qarasınan qaraǵanda 
bul úlken tabıs boldı. Birden bir durıs pikirdi biz marksizm klassiklerinin 
miynetlerinen, ásirese Engelstiń «Maymıllardıń adamlarǵa aylanıw tárinde
mámlekettiń roli», «Tábiyat dialektikası»atlı miynetlerinen kóremiz. 
Seslik tildiń payda bolıwında eki shárt qoyıladı: biri-biologiyalıq, ekinshisi-
jámiyetlik;Engels SH.Darvin miyneti negizinde adamnıń ata tegi aǵash basında
jasawshı maymıllar ekenin aytadı. Kem-kem turmıs jaǵdayı ózgeriwi nátiyjesinde 
bir waqıtlarda aǵash basında jasawshı maymıllar endi jerine túsip, azıqlıq

---

zatlardıjerden tabatuǵın bolǵan. Jerde endi aldıńǵı eki ayaqta júriw xızmetinde 
emes , al miynet quralına aylandıra baslaǵan.Tórt ayaqlamay, kem-kemnen eki 
ayaq penen tik júriwge úyrene baslaǵan.Bul barlıq organlardı ózgertedi, adamlıq 
túrge keltiredi. Engels «Tábiyat dialektikası»miynetinde «Mıńlaǵan jıllıq gúrestin 
keyin qol aqırında ayaqtan bólinip, tik júretuǵın bolǵan gezde ,adam maymıldan 
bólinip shıqtı,sóytip onıń sóylewdiń rawajlanıwı ushın tiykar jasadıwı ushın 
biologiyalıq tiykar boldı. 
Tábiyattıń apatshılıǵına qarsı turıw,tirishidik ushın gúres. sırtqı 
dushpanlarǵa qarsı turıw t.b. Maymıl-adamlardıń birlesip,kúsh biriktiriwin talap
etti. Turmıstıń ózi tuwǵızǵan kollektivlik háreketliriniń jemisli bolıwı ushın 
bir-birewdi túsiniw kerek boldı. Bunda zárúrlik óz múshesinde sóylewdiń tildi
payda etti. Bul tildiń payda bolıwının jámiyetlik tiykarı boldı. 
Engels «qáliplesken adamlardı bir-birine bir nárseler aytıw zárúrlik payda 
etti.Bul zárúrlik ózine organ jasadı. Maymıllardıń jetispegen tamaǵı udayı ózgere 
basladı,al awızdaǵı sóylew organları kem-kem bólek-bólek seslerdi aytıwdı
úyrendi» dep jazdı. 
Seslik til eń dáslep neden baslandı,qanday boldı
W
degen sorawǵa hesh kim 
ol anıq juwap bere almaydı. Óytkeni tildiń ol dáwirdegi jaǵdayı jóninde
maǵlıwmat beretuǵın faktler joq, onıń bolıwıda múmkin emes. Sonlıqtan ol 
sorawǵa tek ilimiy boljap tiykarında ǵana juwap beriledi.