Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

10 SÓYLEW TIL 

(SÓYLEW ISKERLIGI)
(TILLIK SISTEMA) 
inventar - grammatika 
aytıw túsiniw (birlikler (qaǵıydalar 
aktı aktı sisteması) sisteması) 
tekstler 
(bayanlaw) 
Bul sxemadan tildiń ózi tillik sistemadan turatuǵınlıǵın,al tilik sistema tilik 
birlikler sisteması menen grammatikalıq kaǵıydalar sistemasınan
quralatuǵının,sonday-aq 
sóylew-bul 
sóylew 
iskerliginiń 
nátiyjesi
ekenligin,sóylew iskerliginiń ózi aytıw arqalı tekstler dóretiw jáne olardı túsiniw 
menen sıpatlanatuǵınlıǵınıń ańlawǵa boladı. 
Úlken rawajlanıw tariyxın basıp ótken ádebiy til oǵada bay imkaniyatlarına 
iye boladı.Onıń keń múmkinshiliginen , baylıǵınan tolıq hám erkin paydalana alıw 
talantına hámme erise bermeydi.tildi bay etip kórsetiw de,tildi jarlılandırıwda 
sóylewshige,onıń uqıbına baylanıslı boladı. 
Til menen sóylew bir-biri menen ajıralmas baylanıslı.sóylew til 
materialları arqalı júzege shıǵadı hám tildiń barlıq nızamlarına,normalarına tolıq
baǵınadı. sóylew-bul tildiń jasaw forması,kórinisi.sóylewsiz til bolmaydı,eger 
sóylewsiz til bolsa da,ol tek óli,joǵalıp ketken til bolıwı múmkin.Til tariyxında 

---

bunday óli tillerdiń de bolǵanlıǵı tastıyıqlanadı. Máselen,eski sanskrit,eski latın 
tilleri. 
Til menen sóylewdi ajıralmas baylanıslı dew menen birge olardı pútkilley bir
nárse dep esaplawǵa da bolmaydı.Onı sóylewshilerdiń hámmesine teńdey 
jıynawlı qor desek,hár bir sóylewshi sol ulıwmalıq qordan ózinshe uqıbına qaray 
paydalanadı.solay etip til ulıwmalıq,sóylew jekelik individuallıq sıpatqa iye 
boladı. 
Sóylew iskerligi sóylew aǵzalarınıń háreketi nátiyjesinde hawa boslıǵın 
kózǵalısqa keltirip hám ol esitiw aǵzalarına tásir etiwi arqalı ámelge asadı.sóylew 
iskerligi aytıw-qabıl etiw, túsiniw usaǵan bóleklerden quraladı. Sóylewshinin 
oraylıq nerv sisteması tárepinen nerv talshıqları arqalı sóylew aǵzalarına buyrıq 
beriledi. solay etip,sóylew aǵzaları maqsetke muwapıq háreketke kele 
otırıp,sóylewde janńırıq xızmetin atqaratıǵın,seske tiyisli bolǵan túr beretuǵın 
boslıqlardı sáykes normaǵa keltiredi.Nátiyjede sóylewge kerekli bolǵan sesler 
jasaladı hám ol hawa boslıǵı arqalı tıńlawshıǵa barıp jetedi.Tıńlawshınıń qulaǵına 
kelip jetken sesler orayǵa umtılıwshı nerv talshıqlarınıń titirkeniwi arqalı oraylıq 
nerv sistemasına jetkeriledi.Jetkerilgen maǵlıwmatlar bas miyiniń sáykes yarım
sharlarında analizlenip,belgili bir máni aqlanadı.sóylewshi menen tıńlawshı bir-
birin túsiniwi ushın olardıń til birliklerin bir túrli qabıllawı talap etiledi.Al til 
birliklerin máselen,bir sózdi sóylewshi menen tıńlawshı bir sózdiń mánisin tek 
birdey mánide qabıl etkende ǵana olar birin biri túsinedi.