|
TILDIŃ OYLAW MENEN QARIM-QATNASI
Til menen oylaw bir-biri menen ajıralmas baylanıslı.Til sıyaqlı oylaw da
adamǵa ǵana tán qásiyet bolıp tabıladı.Til menen oylawdıń payda bolıwı hám
káliplesiwi bir waqıtqa tuwra keledi.Sebebi olar birisiz ekinshisi jasamaydı.Oylaw
adam miyiniń iskerliginen nátiyje bola otırıp,ol tek ǵana tildiń járdeminde iske
asadı. Oylawdı til júzege shıǵaradı hám bekkeleydi.Ol tildegi sóz hám sóz
dizbekleri arqalı aytılıp,ol materiallıq (seslik) túrge iye boladı. Til adamnıń oyın
káliplestirip,júzege shıǵarıp ǵana qoymastan,sonıń menen birge adamlardıń biliw
iskerliginiń jetiskenliklerin bekkemlep,tıyanaqlı etip turadı.
Adamdı qorshap turǵan zatlar hám qubılıslar,olardıń óz-ara qarım-
qatnasları onıń (adamnıń sanasında oylawdıń birlikleri bolǵan uǵım,pikir arqalı
sáwlendiredi.Al uǵım hám pikir tilde sáykes sóz hám gáp turinde aytılıp,olar
bekkemlenedi.
Til menen oylawdıń baylanısı olardıń birlikleriniń hám kategoriyalarınıń
qarım-qatnası arqalı kórinedi.aytayıq, tildegi sóz oylawdıń birligi bolǵan uǵım
menen,tildegi gáp oylawdıń birligi bolǵan pikir menen tıǵız baylanıslı
boladı.Birak sóz benen uǵımdı ,gáp penen pikirdi teppe-teń dep qarawǵa
bolmaydı.Olar ortasında úlken ayırmashılıqlarda bar.Eń baslı ayırmashılıq til
milliy,al oylaw ulıwma adamzatlıq bolatuǵınınday-aq sóz benen gáp milliy,al uǵım
menen pikir ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye boladı.sonıń menen birge ayırım
uǵımlar bir sóz benen emes,al bir neshe sózlerdiń dizbegi menen anıqlanadı.
Kerisinshe,kop mánili yamasa omonim sóz bir emes,al bir neshe uǵımdı
bilidiredi.Gáp xızmetin atqarıp keletuǵın bir sózdiń ózi uǵımdı bildiriw menen
birge pikirdi de ańlatadı.Mine,bulardıń bári til birligi bolǵan sóz benen oylaw
birligi bolǵan uǵımnıń birdey emes ekenligin kórsetedi.sonday-aq gáp penen
pikirdiń óz-ara baylanısı sonda-oydıń bir kórinisi bolǵan pikir tek gáp arqalı ǵana
ómir súredi hám rawajalanadı.solay etip, gáp bul pikirdiń ómir súriwi, jasaw
forması bolıp tabıladı.Pikirge mazmunlıq jaqtan qabarlaw, maqullaw, biykarlaw
tán bolsa,formalıq jaqtan oǵan subiekt, predikat, qatnas tán boladı. Pikirlerdiń
(sujdenie) ózi subiekt,predikat,baylanıs degen bóleklerden quraladı.Subiekt
pikirdiń predmetiniń ózi haqqındaǵı adamnıń oyı bolsa,predikat sol pikirdiń
predmeti
jóninde
berilgen
maǵlıwmatlar
tuwralı adamnıń oyı bolıp
tabıladı.Baylanıs (svyazka) predikattıq mazmunınıń subiektke qatnaslı ekenin
bildiredi.
Insan oylawı hám onıń barlıq nızamları haqqındaǵı ilim logika bolǵanlıqtan
til bilimi adam oylawına baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiwde logika iliminiń
jetiskenliklerine súyenedi.Biraq bul tilde til biliminiń birligi bolǵan gáp penen
logikalıq birlik bolǵan pikir qurılısı jaǵınan tendey emes ekenin esapqa alıw
kerek.Til biliminiń tariyxında gáp penen pikirdi,baslawısh penen
subiektti,bayanlawısh penen predikattı tendey dep esaplaytuǵın grammatikalıq
ólshem esapqa alınbay,tek logikalıq-mánilik olshemge tiykarlanatuǵın baǵıtta
boladı.Bul baǵıt gápti gáp aǵzalarınıń ajırtıwda grammatikalıq hám logikalıq
ólshemlerdi aralastırıp jiberdi hám dúnya tillerindegi kóp sanlı gáp túrlerin tek bir
universal úlgige salıwǵa urındı.Nátiyjede gáplerdiń qalǵan túrleri menen
tipleri,olardıń ózinshelik ózgeshelikleri menen stillik reńkleri esapqa alınbadı.
Durısında,gáp pikirden,gáp aǵzaları uǵımnan ayırılıp turadı.Gáp aǵzaları
tek ápiwayı uǵım emes,al ózine tán ayırıqsha mánilerine iye bolǵan sózlerden
jasaladı.Gáp hám gáp aǵzaları anıq bir milliy tildiń grammatikalıq nızamlarına
súyenedi.Al pikir hám uǵım ulıwmalıq sıpattaǵı nızamlarǵa -logikalıq
nızamlılıqlarına súyenedi.Solay etip til bilimi ulıwma til bilimi hám jeke til
biliminen turatuǵın bolsa,logika onday bólimlerden (ulıwma logika,jeke
logika)turmaydı.sońǵısı (logika) pútkili adamzatqa tán bolǵan qubılıslardı sóz
etedi. al aldıqǵısı (til bilimi),hám pútkil adamzat tiline hám jeke milliy tillerge
tán bolǵan qubılıslardı izertleydi.
Til (obshenie)sıyaqlı oylaw da eki túrli boladı.Oylawdıń birinshi túri til
birlikleri tiykarında ishten hám esittirip sóylew arqalı ámelge asatuǵın oylaw.Bul
ádettegi oylaw tek damlarǵa ǵana tán qásiyet.Al oylawdıń ekinshi túri bizdi
qorshaǵan sırtqı dúnya qubılısları hám onnan alǵan tásirdi este saqlaw jáne onı
«elekten»ótkerip qayta dóretiw arqalı payda boladı.Oylawdıń bul ekinshi túrine
belgili dárejede ayırım haywanatlardıń «oylawı»da jatadı.
Dál usınday qásiyeti arqalı olar «haywanatlar» belgili bir jagdaylarda
instinkt járdeminde durıs sheshimge kele aladı. Adam joqarı da atalǵan eki túrli
oylawǵa da uqıplı boladı.Usınday qásiyetiniń nátiyjesinde adam oǵada kuramalı
matematikalıq,texnikalıq hám t.b. máselelerdi sheshe aladı.Bunday quramalı
máselelerdi sheshiwi adamnıń ádettegi sóylewi tiykarında bekkemlenetuǵın
oylawınıń nátiyjesi emes.Al onıń quramalı «texnikalıq» yamasa
«injinerlik»oylawınıń
nátiyjesi
bolıp
tabıladı.Bunday
oylawǵa
shaxmatshınıń,súwretshiniń,skulpturdıń,kompazitordıń oylawı da jaqın keledi.
Juwmaqlap aytqanda til milliy,al oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye
bolǵanlıqtan olardıń hár qaysısı ózleriniń nızamlılıqları tiykarında jasaydı hám
rawajlanadı.Biraq bul olardıń bekkem baylanısın,qarım-qatnasın joqqa
shıǵarmaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
