Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

7 TIL JÁMIYETLIK QUBILIS SIPATINDA 
Til-bul adamlar ortasında qarım-qatnas jasawdıń eń áhmiyetli kuralı.
bunday «qural»xızmetin til tek jámiyette, kópshilik ortasında ǵana alısıp, bir-
birin túsiniwi ushın jumsaladı.Sóylesiw,pikir alısıw bir jámiyetten jasawshılar 
ortasında ǵana boladı.Adam bar jerde til de boladı, adamzat jámiyeti payda
bolıwı menen bir waqıtta til de payda bolǵan. Jámiyet bolmaǵan jerde til, til
bolmaǵan jerde jámiyet bolmaydı. Adamnıń,tildiń, jámiyettiń payda bolıw
dáwiri bir waqıttı óz ishine qamtıydı. Sebebi olardıń birisiz ekinshisi bolıwı 
mumkin emes.Solay etip til jámiyetlik qubılıs bola otırıp,ol basqa barlıq 
jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı. Til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı 
jámiyet ushın xızmet etedi.Sonıń menen birge tildiń jámi-yetlik xızmeti menen 
órisi qálegen basqa jámiyetlik qubılıslardan sheksiz eken. Mine, bul jaǵınan til 
basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı.
Tildiń jámiyetlik xızmetin sheksiz keń ekenligi onıń adam ómiriniń barlıq
salaları menen tarawlarında, óndiriste, ilimniń hámme shaqaplarında, texnikada 
h.t.b. sheklenbegen halda jumsalıwında kórinedi.Tilden basqa qálegen jámiyetlik 
qubılısları jámiyet ómiriniń tek bir sheklengen tarawına ǵana tán boladı,hám soǵan 
xızmet etedi. 
Eger de bir jámiyetlik dúzimdi bazis,al oǵan xızmet qılatuǵın barlıq 
qubılıslardı 
(siyasat,ideologiya,mádeniyat, 
tábiyat,filosofiya,huqıq 
hám
t.b)nadstoyka jáne ol klasslık boladı desek,tildi solardıń qaysısına jatqarıwǵa
boladı degen sorawǵa hár túrli juwaplar berilip keledi.Birewler tildi de 
jámiyetlik qubılıs ekenin esapqa ala otırıp,basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı
baziske nadstoykalıq xızmet atqaradı,til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı 
klasslıq boladı dep esaplanadı. Bunday teoriya Rossiyada 30-40 jılları 
N.YA.Marr hám onıń táreptarları tárepinen quwatlandı hám bul háte teoriya til
biliminiń nadurıs baǵdarda rawajlanıwına alıp keldi.50-jıllardıń basında bul
teoriya qaralandı hám tildiń basqa jámiyetlik qubılıslarǵa usap baziske 
nadstoykalıq xızmet atqarmaytuǵınlıǵı,tildiń klasslıq emes,al ulıwmalıq xalıqlıq 
bolatuǵınlıǵı moyınlandı. 
Til jámiyet ushın xızmet etkenlikten sol jámiyet rawajlanıw menen birge
rawajlanadı. jámiyette bolǵan ózgerisler,janalıqlar tilde de óz kórinisin tabadı.
Biraq jámiyet ózine tán rawajlanıw nızamlarına,al til ózine tán bolǵan rawajlanıw 
nızamlarına iye boladı.Ol nızamlar sáykes kele bermeydi.Máselen,jámiyet 
revolyuciyalıq jol menen rawajlansa,bir jámiyetlik dúzim ekinshi jámiyetlik
dúzim menen almasıp otırsa,jáne onıń rawajlanıwı awmalı-tókpeli sıpatta
bolıp,áste-aqırın,gá tez ózgeriske ushırap tursa,til onday jol menen emes,al
evolyuciyalıq jol menen bir qálipte ámelge asadı.Bul rawajlanıw jolında til 
pútkilley ózgerip,bir til orınına ekinshi bir tildiń keliwi talap etilmeydi.Jámiyetlik 
dúzim ózgeriwi menen onı qollap quwatlaytuǵın, sol jámiyetlik dúzimniń jasap
turıwın támiyinleytuǵın, nadstoyka xızmet atqarıwshı barlıq jámiyetlik qubılıslar 
(siyasat, ideologiya,mádeniyat,huqıq hám t.b.)túp tamırınan ózgeredi.olardıń 
jaqaları payda boladı.Al til ayırım ózgerisleri menen burınǵı jámiyetlik 
dúzimshede,jana jámiyetlik dúzimge de teqdey xızmet ete beredi. Jámiyetlik 

---

dúzim ózgeriwi menen tildiń sapalıq jaqtan pútkilley ózgerip ketiwi shárt 
emes.Sonıń menen birge til jámiyette jasawshılar ushın ortaq bolmasa,onday 
jámiyettiń ómir súriwi múmkin emes.Túrli klass wákilleri bir jámiyette jasaw 
ushın ortaq bir tilde bir-biri menen qarım-qatnas jasawı shárt.Onısız jámiyet jasay 
almaydı.Sonlıqtan da til klasslıq emes,al ulıwma xalıqlıq boladı. Durıs, túrli klass
wákilleriniń ayırıqshalıq belgileri tilde óz sáwlesin tabadı.Túrli klass wákilleriniń
ayırım tillik ózgeshelikleriniń bolıwı olar pútkilley hár qıylı tildi qollanadı 
degendi ańlatpaydı.Túrli klass wákillikleriniń, kásip iyeleriniń ayırıqshalıqlarına 
qaray tillik ayırıwshalıqlarınıń bolıwın til ilimi biykarlamaydı. Kerisinshe,onday 
sociallıq, kásiplik belgilerine qaray tillik ózgesheliklerdiń bolıwın nızamlı
qubılıs dep esaplaydı. 
Tildiń ulıwma xalıqlıq bolıwı bárinen de burın onıń stukturalıq jaqtan 
birdey bolǵan bir tildi qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir tildi 
qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir pútinligi sol tilde 
sóylewshilerdiń hámmesi tárepinen tán alınadı hám bul olardıń hámmesin bir tilde 
sóylewge 
járdemlestiredi.Al 
tildiń 
ataratuǵın 
xızmeti 
jaǵınan,onı
qollanıwshılardıń ózgesheligine qaray tilde ayırmashılıqlar bola beredi.Solay etip 
túrli 
sociallıq 
toparlarǵa,kásipke,sóylewshiniń bilim dárejesine,jas 
ózgesheligine,jınısına hám t.b. qaray paydalanıwda ózgeshelikleriniń bolıwı
sózsiz.Biraq bul ózgeshelikler ayırıqsha til dárejesine shekem barıp 
jetpeydi.Usınday tildiń xızmeti jaǵınan ózgeshelikleri «Tildi klasslıq boladı» 
degen túsiniktiń payda bolıwına sebepshi bolǵan.Bul qáteliktiń eń negizgi sebebi 
tildiń stukturası menen onıń xızmeti ortasındaǵı ayırmashılıqtı esapqa 
alamawdan,olardıń ekewin birdey dep qarawdan bolsa kerek. 
Jámiyettegi sociallıq toparlar menen klasslar,kásip iyeleri hám t.b.lar 
stukturalıq jaqtan bir pútin bolǵan tilden ózleriniń talabına,tilegine hám keregine 
qaray paydalanadı.Bunday talapqa tiykarlana otırıp til stukturalıq jaqtan ózgeriske 
ushıramaǵan menen ol xızmeti jaǵınan ózgeriske ushıraydı. Máselen, 
balıqshılardıń til menen paxtakeshlerdiń tilinde stukturalıq jaqtan parqı bolmaǵanı 
menen ayırım sózlerdiń qollanılıǵı jaǵınan,yaǵnıy tildiń xızmeti boyınsha ol 
qatań sistemada óziniń nızamlılıqlarına tiykarlanǵan halda ómir súredi.Til hám 
onıń birliklerinen sol tilde sóylewshiler óz imkaniyatı menen uqıbına qaray 
paydalana otıradı.Til birlikleriniń qatań nızamlılıqlar tiykarında qarım-qatnasqa 
túsiwi,háreketke keliwi,júzege shıǵıwı sóylew arqalı boladı.Basqasha aytqanda 
sóylew tildin jasawın,ómir súriwin támiyinleydi.Til sóylewge kerekli bolǵan
barlıq materiallardıń jıyıntıǵı.tildi ushan teńiz desek,sóylewshini kishkene 
qayıqqa teńewge boladı.Óziniń sóylewinde tilden kemeniń qalay paydalana alıwı
túrli sebeplerge baylanıslı boladı.Sóylewshiniń bilimi, órisi, sheberligi, 
tájiriybesi,talantı hám t.b. qásiyetleri tilden paydalanıwda baslı orınlardı tutadı. 
Til hám sóylew túsinikleriniń ortasında shegara belgilep,olardıń 
ayırmashılıqlarınıń bolatuǵınlıǵın birinshi ret kórsetip bergen kórnekli shveycarlı 
alım Ferdinan de Sossyur boldı.Onnan keyin bul másele basqa alımlar tárepinen 
tereńirek izlertlendi.Sóylew dep sońǵı dáwirde awızsha sóylew de túsiniletuǵın 
boldı.Sonın menen birge sóylew degennen keń mánide, «ishten sóylew»esitirip 
sóylemey-aq ózinshe til birlikleri járdeminde oylaw da túsiniledi. 

---

 Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı arqalı kórinedi.Sóylew aktı bul eki 
tárepli qubılıs bolıp tabıladı. Birinshisi-aytıw: ekinshisi-qabıl etiw menen esitkende 
túsiniw.Sóylewdiń jazba túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám oqıwdı óz ishine 
qamtıydı. 
Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi.tekst degennen ádette qaǵazǵa gáp yamasa 
gápler túrinde jazılǵan dóretpe aqlanadı.Biraq til iliminde tekst keń mánide 
túsiniliwi talap etiledi. birew tárepinen jazılǵan xat yamasa shıǵarma da,awızsha 
aytılǵan pikir de tekst bola aladı. Sonday-aq tekst tek bir yamasa bir neshe gápten 
quralǵan kishi de,tutas gúrriń,povest, poema,roman túrindegi úlken de bola 
beredi.Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst dóretiledi.Til bilimi ushın dóretilgen 
barlıq tekstler de belgili dárejede áhmiyetke iye boladı. 
Til biliminde til birlikleriniń sistemasın onıń quralları (invertarlar),al til 
birlikleriniń óz xızmetlerin atqarıwdaǵı,yaǵnıy hár qaysısı belgili bir mazmunǵa 
iye bolǵan gápler dóretiwdegi qaǵıydalar sistemasın grammatika dep ataw qabıl 
etilgen. Bul eki sistema-til birlikleri hám qaǵıydalar sisteması óz-ara oǵada tıǵız 
hám ótlesip ketken baylanısta boladı. Usı eki sistemanıń birliginen til kelip 
shıǵadı. 
Biz tómendegi professor YU.S.Maslov tárepinen dúzilgen til menen
sóylewdiń hám olardıń ayırım tárepleriniń oz-ara qarım-qatnasın ańlatatuǵın 
sxemanı keltiriwdi maqul kórdik.