Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

TIL MENEN OYLAWDIŃ QARIM- QATNASI 
Bul másele jóninde lingvistler de, logikler de, psixologlar da sóz etedi. Til
menen oylawdıń qarım-qatnası jóninde ilimde hár qıylı kóz-qaraslar bar:
1.Til menen oylaw teńdey,hesh ózgeshelikleri joq dep esaplawshılar. Bul 
mentalistlik baǵıt dep ataladı. 
2. Til menen oylaw arasında hesh qanday birlik joq, ekewi pútkilley
basqa-basqa nárseler dep túsindiriledi.Bul mexanistlik bixevioristlik baǵıt dep 
ataladı. 
Bul eki baǵdar da til menen oylawdıń qarım-qatnasın joqqa shıǵaradı.
Óytkeni til menen oylaw teppe-teń birlikte bolsa, onda olardıń qarım-qatnasınan 
neni izlewge boladı? Sonday-aq olardıń ekewi baylanıssız basqa-basqa nárseler 
dep esaplansa, olardıń óz-ara qarım-qatnası degen máseleniń basıwı da múmkin 
emes. 
3.Til menen oylawdıń qarım-qatnası jóninde 3-túrli kóz-qaras bar -bular 
óz-ara tıǵız baylanıslı, biri-birisiz ómir súre almaydı. Olardıń birligi absolyutlik 
teppe-teńlik emes, olardıń hár biriniń ózinshelik ózgeshelikleri bar dialektikalıq 
birlik dep sanaytuǵın marksistlik kóz-qaras. 
Til menen oy ortasındǵı qarım-qatnas mınaday: til oydı qáliplestiredi,onı 
materiallandırıp,jarıqqa shıǵadı; oydı basqalarǵa bildiredi,oy-sananıń tabısların 
saqlap,onı keyingi áwladlarǵa jetkeredi.Oy tilge tiykarlanadı,til arqalı ǵana 
haqıyqatlıq sıpat aladı. 
Til menen oylaw ortasında ayırmashılıqlar da bar. Oy-tildiń,til elementleriniń 
idealıq jaǵı , til arqalı beriletuǵın mazmunnıń tiykarı. Til menen oylaw bir 
pútinniń eki tárepi; birewi materiallıq jaǵı, ekinshisi mánilik jaǵı.Bul ekewin
tepyae-teń dep qarawǵa bolmaydı. Bul ekewi xızmeti, qurılısı jaǵınan da ayırılıp 
turadı. Oylardıń logikalıq zańı,forması-ulıwma adamlıq,al tilge negiz bolatuǵın 
onıń gramatikalıq qurılısı ulıwma adamzatlıq emes, al jeke xalıqlıq, milletlik

---

boladı. Hár bir etnikalıq topar(xalıq)tili oydı ózinshe qáliplestiredi, tek ózine
tán bolǵan usıllar arqalı oydı jarıqqa shıǵaradı. 
Oy menen tildiń qarım-qatnası máselesin til biliminiń mentalingvistika 
degen tarawı izertleydi.(menta-aqıl. oy degen-di bildiretuǵın latın sózi) 
Til menen oylawdıń qarım-qatnası jóninde logika, psixologiya, 
sociologiya,semotika ilimleri de aylanısadı Menta-lengvistika ol ilimlerdiń bári 
menen de isles boladı, baylanısadı.