1. Kletkanıń jaratılıw tariyxı

Agrobiotexnologiyadan òz betinshe:
Jobası:
1. Kletkanıń jaratılıw tariyxı
2. Kletka nazaryasi
3. Prokariot kletka dúzilisi

Kletkalar hám olardın strukturası tuwrınan - tuwrı kórip, esitip, ustap bolmaytuǵın dárejede júdá kishi. Sonday úlken tosıq boiishiga qaramay, kletkalami oǵada kishi strukturasınıń hár bir ózgesheligi turaqlı baspa etiletuǵın mińlaǵan ilimiy maqalalaming tiykarǵı teması boiib qalıp atır. Kletka biologiyasini izertlewge boigan qızıǵıwshılıq jıynama ásbaplar jaratılıwına hám quramalı usıllardıń oylap tabılıwına sebep boidi. Bul kletka hám molekulyar biologlar ortasında monopoliya bar ekenin anglatmaydi. Ilimiy spektming bir tárepinde astronomlar 13 milliard jıllar aldın, úlken jarılıwdan tek ǵana bir neshe júz jıllardan keyin payda boigan hám yyerdan ap-alısda boigan baslanıwiy galaktikalarni suwretke alıw ushın aylanıwshı teleskopni qoiladilar. Spektming basqa tárepinde yadro fiziklar Xuggsbozonining bólekshe teoriyası bar ekenligin tastıyıqlaw ushın yorugiik tezligine jaqınlastırıwda protonlami basqa bir protonlar menen to'qnashtirishga! Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 45 p. májbúr boldı. Shubhasız, álemimiz úyreniw ushın barlıq tárepleri ámeldegi boigan álemler ishindegi álemlerden ibarat. Bul kitap arqalı kletka hám molekulyar biologiya reduktsionisti ayqın boiadi. Bul y o i menen qaraǵanda, tirilik sistemasınıń jumısshı mashinaların anıqlama beriw arqalı biziń sezimimiz tańlanıwlanıw hám turmıs siri ushın hámmesin óz o'miga qoyıwı múmkin. Tiri organizmdiń turmıslıq processleri: elementlar almasinuvi hám organizmdi sırtqı ortalıq menen bogiab turıw kletkanıń tiykarǵı ózgesheligi bolıp tabıladı. Kletka (latınsha : cellula — „katakcha“) barlıq turmıs organizmlerdiń dúzılıw, strukturalıq hám funksional birligi bolıp tabıladı (viruslar bunnan tısqarı ). Kletka organizmdiń jasap atırǵan eń kishi bólegi, dep belgilenedi. Birpara organizmler (mısalı, bakteriyalar ) bir kletkalı bolıp tabıladı, yaǵnıy tek bir kletkaǵa iye. Basqa organizmler bolsa kóp kletkalidirlar (mısalı, ortasha adam 100 trillion yamasa 1014 kletkadan ibarat esaplanadi; ortasha kletka ólshemi 10 mikrometr, massası bolsa 1 nanogram bolıp tabıladı). Eń úlken kletka túyequs máyeki bolıp, uzınlıǵı 15 sm, massası 1. 4 kg ge shekem boladı. Kletkanı dáslepki ret Robert Hooke 1665-jılda kashf etken.

Kletkalar mikroskop astında (qolay parıqlanishi ushın boyalǵan ; súwrette keratin (qızıl ) hám DNK (jasıl ) kórinip turıptı.
Kletkalar mikroskop astında (qolay parıqlanishi ushın boyalǵan ; súwrette keratin (qızıl ) hám DNK (jasıl ) kórinip turıptı. Kletka bólek organizm retinde turmıs keshiriwi (bakteriyalar, eń ápiwayı haywanlar, ayırım suvo'tlar hám zamarıqlar ) yamasa kóp kletkalı organizmler toqımaları quramına kiriwi múmkin. Genetikalıq apparat eukariotlarda sitoplazma membrana menen bóleklengen yadroda ; prokariotlar bolsa nukleoidda jaylasadı. Jınıslıq kletka meyoz nátiyjesinde payda boladı. Kletka ólshemi 0, 1—0, 25 mkm den (ayırım bakteriyalar ) 155 mm ge shekem (túyequs máyeki). Kletkanıń túrme-túr funksiyasın qánigelesken ishki strukturalar — organoidlar atqaradı. Kletkanıń universal organoidlari: yadroda — xromosomalar, sitoplazmada — ribosomalar, mitoxondriyalar, endoplazmatik tor, Golji kompleksi, lizosomalgr. Ayırım dereklerde kletka membranası da organoidlar qatarına kiritiledi. Kópshilik kletkada bolatuǵın membrana strukturaları — mikronaychalar, mikrofibrillalar kletka formasınıń ; kletka kiritpeleri kletka quramınıń turaqlılıǵın támiyinlew wazıypasın atqaradı.
Kletka ishinde hám organizmdiń ishki suyıq ortalıǵında bolatuǵın beloklar, atap aytqanda, fermentler de kletkada sintezlanadi. Kletkanıń hár qaysı organoidi tek oǵan tán wazıypanı atqaradı. Mısalı, eukariotlarda kletkanıń dem alıwı tek mitoxondriyalar membranalarında, belok sintezi — ribosomalarda keshedi. Fermentlerdiń konsentraciyalanıwı hám olardıń kletkastrukturasida arnawlı bir tártipte jaylasıwı ximiyalıq reaksiyalardı tezlestirip, izbe-iz barıwı (konveyer Principi) ni támiyinleydi. Kletkaǵa tán mikrogeterogenlik ózgesheligi birdey degi komponentten bir waqtıniń ózinde hár túrlı elementlardı júdá az muǵdar (mikrohajm) de sintezlash imkaniyatın beredi. Íqshamlıq Principi ásirese DN K strukturası ushın tán. Mısalı, adam máyekhujayrasining 61012 g keletuǵın DNK si organizm ushın tán bolǵan barlıq beloklardı kodlaydı. Kletka ishinde ionlardıń arnawlı bir konsentraciyası saqlanadı. Kletka ortalıqtan iri molekulalar, atap aytqanda, beloklar, hátte viruslardı pinocitoz, ayırım mayda kletkalar hám olar fragmentlerin fagocitoz arqalı jutıw ózgeshelikine iye. Ósimlik kletkası kletka membranası sırtınan qattı qabıqbn oralǵan (qabıq jınıslıq kletkada bolmaydı ). Kletka qabıǵında tesiksheler bar. Bul tesikshelerden ótetuǵın sitoplazma o'simtalari arqalı qońsılas kletka óz-ara baylanısqan. Ósiwden toqtaǵan kletka qabıǵına lignin, kremnezem yamasa b. elementlar sorılıwı nátiyjesinde talay miytin hám qattı bolıp qaladı. Ósimlik aǵashınıń miytinligi áne sol elementlarǵa baylanıslı. Ayırım ósimlikler toqıması kletkaları ásirese júdá miytinKletka diywaline iye bolıp, kletka qaytıs bolǵannan keyin de óziniń tayansh skeletlik funksiyasın saqlap qaladı. Qánigelesken ósimlik kletkasınıń bir neshe yamasa bir oraylıq vakuolasi bar; olarda hár túrlı duzlar eritpesi, uglevodlar, organikalıq kislotalar, alkaloidlar, aminokislotalar, beloklar, hátte rezerv suw boladı. Ósimlik kletkaları citoplazmasında arnawlı organoidlar — plastidalar bar; Golji kompleksi bolsa sitoplazmada tarqalǵan diktiosomalardan ibarat.
Barlıq eukariotlar kletkası birdey degi organoidlar hám metabolizmni basqarıw mexanizmlerine iye. Olar prokariotlar sıyaqlı metabolizmni basqarıw, energiyanı jiynaw hám saqlaw, belok sintezida genetikalıq koddan paydalanıw ózgeshelikine iye. Barlıq kletka membranasınıń funksiyası da uqsas. Kletka dúzilisi hám funksiyasınıń uqsaslıǵı olar kelip shıǵıwı daǵı ulıwmalıqtan dárek beredi. Biraq organizmdegi kletka ólshemi hám forması, ol yamasa bul organoidlari sanı, fermentler kompleksi menen bir-birinen parıq etedi. Bul parq organizmdegi kletkanıń óz-ara kooperatsiyası hám olardıń funksional qánigeliklashuvi menen baylanıslı. Bir kletkalılar kletkasınıń dúzilisi hám funksiyası ortasındaǵı ayırmashılıqtı kóp tárepten olardıń jasaw ortalıǵına sáykeslesiwi menen tusintiriledi. Genetikalıq apparat dúzilisindegi uqsawlıq prokariot hám eukariotlar kelip shıǵıwı daǵı ulıwmalıqtı túsindiriw ushın dálil boladı. Biraq bir kletkalılardıń ájdadi hár túrlı prokariotlar bolıwı da múmkin. Simbiogenez teoriyasına qaray birdey prokariotlar xojayın kletka mitoxondriyalariga, basqaları — xloroplastlarga aynalǵan hám organoid formasında óz-ózinen ko'paya baslaǵan. Basqa teoriyaǵa qaray bolsa prokariot kletkanıń strukturaları az-azdan rawajlanıp, eukariotga aynalǵan. Bir organizmdiń barlıq kletkaları genomi potensial informaciya kólemi tárepten urıwlanǵan máyekhujayra genomidan parq etpeydi. Qánigelesken kletka yadrosın yadrosı alıp taslanǵan kletkaǵa kóshirip ótkerilgende normal organizm rawajlanıwı bunı tastıyıqlaydı. Kóp kletkalı organizmde kletka ózgeshelikleri ortasındaǵı parq genler aktivliginiń birdey bolmawi sebepli kelip shıǵadı. Kletkanıń hár túrlı qánigeliklashuvi nátiyjesinde birdey kletkalar (nerv) qo'zg'aluvchanlik; basqaları (muskul ) miofibrillalar payda etiwshi beloklarǵa ıyelewi sebepli qısqarıw, úshinshi xillari (bezli kletka ) as sińiriw qılıw fermentleri hám gormonlarni sintezlash ózgeshelikine iye boladı. Kópshilik kletka kóp funksiyalı, mısalı, bawır kletkası qan plazmasi hám ot suyıqlıǵı belokların sintezlaydi; glikogen toplaydı jáne onı glyukozaǵa aylantıradı ; jat elementlar (atap aytqanda, dáriler) ni bólekleydi. Barlıq kletkada ulıwma funksiyaǵa iye bolǵan genler aktiv boladı. Sonday etip, hár túrlı kletkalar ortasındaǵı uqsawlıq belgileri olardı bir-birinen parq etiwshi belgilerge salıstırǵanda kóbirek bolıp, kelip shıǵıwı hám funksiyasına kóre uqsas kletka toqımalardı payda etedi.
Metabolitlar hám ionlar — kletka daǵı processlerdi basqarıwshı faktorlar. Olar genlerge tásir etiw arqalı fermentler sintezini yamasa tikkeley fermentlerdiń ózine tásir kórsetip, olar aktivligin ózgertiwi múmkin. Bunday óz-ózin basqarıw mexanizmleri sebepli kletkada turmıs ushın zárúrli bolǵan kóp processler optimal (eń qolay ) halda saqlanıp turadı.
Kletkalardıń óz-ara tásiri, nerv hám gormonlarning kletka aktivligin ózgeriwine alıp keletuǵın qásiyetleri sırtdan basqaratuǵın faktorlarǵa kiredi. Bunday faktorlar kletkanıń ayriqsha qásiyetlerin saqlap turıw ushın zárúr. Kletka kulturasiga tán jasalma sharayatta kletkanıń ózine has kóplegen qásiyetleri joǵaladı.
Eukariot kletka mitoz arqalı óz-ózinen ko'payadi. Adam organizmindegi kletka sanı 1014. Ayırım toqımalarda kletka sanı turmıs dawamında turaqlı bolıp qaladı ; tek kem qánigelesken kletka bólinedi. Mısalı, adam organizminde sutka dawamında 70 milliard ǵa jaqın ishek epiteliysi kletkası, 2 milliard eritrotsit nobud bolıp turadı. Bir qansha toqımalarda kletka tolıq qánigelesken halda kletka sikliga kiredi. Bunday jaǵdaylarda mitoz kletka bólindisten xromosomalarning 2 úles artpaqtası menen tawsıladı (qarang Poliploidiya) yamasa mitoz baslanmasdan xromatidlar sanı 2 úles asadı. Ayırım qánigelesken kletka yadrosı ulıwma kletka sikliga kirispeydi (mısalı, neyronlar, skelet muskulları talshıǵı ). Bunday jaǵdaylarda kletka turmısı organizm omiriniń uzaqlıǵına teń boladı. Adam kletkası ortasha 1 — 2 kún (ishek epiteliysi) jasaydı. Barlıq kletkalarda elementlar hám struktura elementleri aktiv jańalanıp turadı. Toqımalardı payda etiwshi kútá úlken kóp sanlı kletkalar daǵı metabolitik hám basqarıw processleriniń óz-ara baylanısqanlıǵı, olar quramınıń mudami jańalanıp turıwı kóp kletkalı organizm shólkemleriniń kemshiliksiz islep turıwın támiyinleydi. Kletkanı sitologiya páni úyrenedi. Taǵı Kletka teoriyası, Kletka sikli. Quram :
Tiykarǵı
Tiykarǵı funktsiya
Tiykarǵı dúzılıw
Sitoplazma
Sitoskelet
Sitoplazmaning organoidlari
Plazma membranası
Plazma membranasınıń funktsiyası
Plazma membranasınıń dúzilisi
Uyali diywal
Kletka diywalidıń funktsiyası
Kletka barlıq tiri organizmler qáliplesetuǵın minimal anatomik birlik bolıp, olardıń wazıypaları awqatlanıw, átirap -ortalıq menen baylanıslılıq hám kóbeyiw bolıp tabıladı. Olar eki túrge bólinedi: eukaryotik kletkalar hám prokaryotik kletkalar.
Kóplegen kletkalar ush tiykarǵı bólekke iye: yadro (prokaryotik kletkalardan tısqarı ), sitoplazma hám plazma membranası. Bul elementler menen bir qatarda sitoskeleton, organoidlar hám kletka diywali (ekinshisi tek birpara túrdegi kletkalarda ámeldegi).
Eukaryotik haywan kletkasınıń tiykarǵı dúzilisi.
Tiykarǵı
Yadro - bul eukaryotik kletkalarǵa tán bolǵan ishki dúzılıw bolıp tabıladı. Kóp kletkalı tiri janzatlardıń genetikalıq materialları bar. Ol membrana menen shegaralanǵan hám sitoplazma menen oralǵan.
Tiykarǵı funktsiya
sitoplazmaning barlıq organoidlari jumısın muwapıqlastırıw,
koordinatalı kletka kóbeyiwi,
shaxstıń genetikalıq maǵlıwmatların saqlaw. Tiykarǵı dúzılıw Yadro membranası : yadro qatlamı.
Nukleoplazma: hár qıylı strukturalardı óz ishine alǵan yadrodıń ishki hám suyıq statyası. Onıń wazıypası nukleus hám xromatinni saqlaw bolıp tabıladı.
Yadro : onıń wazıypası ribosomalarning qáliplesiwin programmalastırıw, keyinirek yadro tısqarısına kóshirilip, sitoplazmada jıynaladı.
Kromatin: olar beloklar hám deoksiribonuklein kislotadan (DNK) shólkemlesken strukturalar bolıp tabıladı. Olar xromosomalarni qáliplestiredi.
Sonıń menen birge qarang: kletka yadrosı.
Sitoplazma
Sitoplazma jáne onıń ayırım organoidlari (haywan kletkası ). Sitoplazma kletka ishindegi suwlı yamasa jelatinli ortalıq bolıp tabıladı. Ol eki tiykarǵı elementten ibarat : sitoskeleton hám organoidlar. Yadrodan juda bolǵan prokaryotik kletkalardıń bólek jaǵdayında sitoplazma bir DNK molekulasınan ibarat genetikalıq materialdı tasıw ushın juwapker bolıp tabıladı. Sitoskelet
Sitoskeleton - bul barlıq túrdegi kletkalar citoplazmasında ámeldegi bolǵan dinamikalıq filaman dúzilisi. Sitoskelet turaqlı túrde ózgerip turadı, sol sebepli ol pıtken dúzılıw emes. Sitoskeletning wazıypası sitoplazma hám sonlıqtan, membranaǵa forma, izbe-izlik hám dinamizm beriw bolıp tabıladı.
Sitoplazmaning organoidlari
Organoidlar, sonıń menen birge, organellalar yamasa organellalar dep da ataladı, bul sitoplazmada ámeldegi bolǵan, málim funktsiyalardı atqaratuǵın kishi organlar bolıp tabıladı. Organoidlarning sanı hám túrli-tumanlıǵı kletka túrine jáne onıń islewine baylanıslı. Birpara belgili organoidlar:
Ribozomalar: barlıq túrdegi kletkalarda ámeldegi bolǵan kem ushraytuǵın organoidlar. Olarda ribosomal ribonuklein kislotanıń (rRNK) eki kishi birligi bar. Onıń wazıypası fermentlerdi hám basqa belok elementların sintez qılıw bolıp tabıladı.
Endoplazmik tor (ER): beloklardı tasıytuǵın membrana sisteması. Onıń wazıypası beloklardı qabıllaw bolǵan qopal ER hám jańa membrananı jaratıw wazıypası bolǵan tegis ER ga bólinedi. Golgi apparatı : yadroǵa jaqın qapshıqlar tárepinen payda etińan. Onıń wazıypası ER tárepinen tashilgan molekulalardı qayta islew hám olardı quramında kletkadan tısqarına shıǵaratuǵın kishi kóbikchalarda toplaw bolıp tabıladı.
Lizozomlar: paydalanıwǵa tapsırilganda " as qazan qaltalari" ni payda etetuǵın membranalı diywallardan shólkemlesken. Onıń roli kletka utatuǵın materialdı as sińiriw qılıw bolıp tabıladı.
Mitoxondriya: Olar eki membranalı sumka bolıp, olardıń wazıypası ximiyalıq reakciyalar arqalı uyalı baylanıs ushın energiya islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Hár bir mitoxondriyada mitoxondriyal xromosoma, yaǵnıy óziniń DNK kletkası bar.
vakuol: suw sıyaqlı suyıqlıqlardı saqlaytuǵın hám fermentler hám azıq elementların óz ishine alıwı múmkin bolǵan eukaryotik ósimlik kletkalarınıń bólindileri.
Plastidlar: organellalar tek ósimlik kletkalarında bar. Olar fotosintez, kraxmallarni saqlaw hám túrli materiallardıń sintezi sıyaqlı funktsiyalar ushın juwapker bolıp tabıladı. Bularǵa xloroplastlar, amiloplastlar hám leykoplastlar kiredi.
Peroksizom: vodorod periksni oksidleniw hám joq etiw ushın juwapker vesikula formasındaǵı organoidlar.
Centrioles: wazıypası kletka bóliniwinde qatnasatuǵın óz-ara iskerlik tayaqsha formasındaǵı organoidlar.
Flagellum: onıń háreketleniwin kiyim-kensheklestiriw wazıypası bolǵan kletkanıń kem ushraytuǵın keńeyiwi.
Cilia: kletka maydanında mayda hám kóp sanlı keńeytpeler, olardıń wazıypası kletkalar hám suyıqlıqlar háreketin kiyim-kensheklestiriw bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge qarang
Sitoplazma.
Sitoskelet
Plazma membranası
Barlıq kletkalar plazma membranasına iye, olardı kletka membranası yamasa plazmalemma dep da ataydılar. Membrana kletkanıń shegarası bolıp tabıladı.
Plazma membranasınıń funktsiyası
Kletkanı turaqlı halda saqlań.
Oǵan kiretuǵın yamasa shıǵıs molekulalardı saylań.
Basqa kletkalar menen baylanıs ornatıw.
Plazma membranasınıń dúzilisi
Fosfolipidlar, membrana matosini quraytuǵın yog 'molekulalarining túrleri.
Xolesterol, membrana daǵı fosfolipidlarni turaqlılastırıw ushın juwap beretuǵın yog 'turi.
Beloklar, basqalar ushın receptorları wazıypasın atqaratuǵın hám bunnan tısqarı, birdey kletkadan kletkalardı anıqlawǵa ılayıq bolǵan molekulalardıń bir túri.
Sonıń menen birge, kletka membranasın kóriń.
Uyali diywal
Kletka diywali prokaryotlarga, ökaryotik ósimlik kletkalarına hám zamarıqlarǵa xos bolıp tabıladı. Bul plazma membranasınıń sırtqı bólegin tegisleytuǵın qattı dúzılıw bolıp tabıladı.
Kletka diywalidıń funktsiyası
Plazma membranasın osmotik ózgerislerden saqlań.
Kletka formasın saqlań.
Suwsızlanishning aldın alıw.
Prokariot kletka :
PROKARIOTLAR- yadrosı tolıq shakillanmagan organizmler yaǵnıy haqıyqıy yadroǵa iye emes. Násillik belgiler nukliotidlarda jaylasqan. DNK si halqasımon formada boladı. Jınıslıq kóbeyiw baqlanbaydı. Kletka orayı hám mitotik sabaq bolmaydı. Kletka amitoz jolı menen bólinedi. Kletkada plastida hám mitoxondriyalar uchramaydi. Kletka qabıǵı murien degen elementtan shólkemlesken. Ádetde shıbıqlı organizmler birpara wákillerindegi shıbıq ápiwayı tuzulgan. Prokariotlarning kóbisi erkin azotni ózlestiriw ózgeshelikine iye. Azıqlanıw azıq elementlardıń kletka qabıǵı arqalı shimib alıw menen keshedi. As sińiriw etiwshi vakuolalar
bolmaydı, geyde gazlı vakuolalar ushraydı. Prokariot kletkalardıń xarakterli wákili retinde bakteriyalar hám kók jasıl suw ósimligin mısal etip kórsetiw múmkin. Olar balshıq jerde: suw, topıraq hám azıq ónimlerinde jasaydı.
Kópshilik mikroorganizmlarning kletkasında rezerv elementlar - polisaxaridlar, maylar, polifosfatlar toplandı. Bul elementlar, energiyanıń sırtqı dárekleri toqtap qalǵan waqıtta almasinuv processlerinde ishlirok etedi hám kletka ómiriniń dawam etiwine múmkinshilik beredi. Ádetde bakteriyalar, kletkasın ekige bóliniwi menen ko'payadi.
Bakteriyalar sporalar payda etiw ózgeshelikine iye. Sporalar ádetde azıq
elementları etiwmegende yamasa ortalıqta element almasinuv ónimleri kóp
tóplanǵanda payda boladı. Sporalar bakteriya kletkasınan payda boladı.
Hár túrli organizmlerdiń eukariot kletkaları óziniń dúzilisi tárepten quramalılıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen ajralıp turadı. Kletkalar atqaratuǵın wazıypalarına qaray hár túrli: domalaq (máyek hám may kletkaları ), juldızsimon (biriktiruvchi toqıma kletkaları ), o'simtasimon (nerv kletkaları ), amyobasimon yaǵnıy, formasın ózgertiriwshi (leykotsitlar hám ayırım biriktiruvchi to'qinia kletkaları ) formaǵa iye boladı. Kletkalar túrlishe úlken-kishilikke iye. Kóbinese olar júdá kishi bolıp 10 -100 mkm.ga teń. Biraq kútá úlken kletkalar da bar. Mısalı,
ǵarbız kletkaların ápiwayı kóz menen baqlaw múmkin. Eń úlken kletkalarǵa qustıń máyeki mısal boladı. Kletkalar úlken-kishiligine qaray hár qıylı salmaqlıqqa iye. Mısalı, túyequs máyekiniń salmaǵı 100 g den 1, 5 kg ge shekem baradı. Qızıl qan denechalari (eritrositlar) dıń salmaǵı bolsa 10 - 9 g (yaǵnıy, 0, 000 000 001 g) ga teń. Hár túrli organizmlerdiń eukariot kletkaları óziniń dúzilisi tárepten quramalılıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen ajralıp turadı. Olarǵa ápiwayı haywanlar (jalǵanoyoqlilar, xivchinlilar, infuzoriyalar), zamarıqlar, joqarı ósimlik hám haywanlar kiredi. Eukariot kletkalar prokariotlarning quramalılasıwı sebepli payda bolǵan dep shama etiledi. Hár bir kletka 3 strukturalıq bólekten: sırtqı sitoplazmatik membrana, sitoplazma hám yadrodan ibarat. Sitoplazma Sitoplazmada bir qatar strukturalar (organoid hám organellalar) bolıp, olardıń hár biri ayriqsha ózgeshelikke iye hám málim wazıypanı orınlawǵa qánigelesken. Kópshilik organoidlar barlıq kletkalar quramında ushraydı (mitoxondriya, kletka orayı, Golji kompleksi, ribosoma,
endoplazmatik tor, lizosoma), basqaları bolsa tek málim túrdegi kletkalarda
ámeldegi (miofibrilla, Kiprikcha hám basqalar ).
Ósimlik kletkalarınıń kórinisi hám atqaratuǵın wazıypaları hár túrlı sonda da, olar ulıwma dúzılıwǵa iye. Ósimlik kletkalarında daslep kletka qabıǵın hám ishki strukturalıq bólekti parıqlaw zárúr. Turmıslıq ózgeshelikler áyne kletka ishki bólegi menen belgilenedi. Onı protoplast dep ataladı. voyaga jetken ósimlik kletkası vakuolaga iye, ol kletka shirasi menen tolǵan boladı. Protoplast, sitoplazma hám ol jaǵdayda jaylasqan iri organellalaridan ibarat : yadro, plastidalar, mitoxondriyalar hám basqalar.
Sitoplazma quramalı sistema bolıp, ol jaǵdayda Goldji apparatı, endoplazmatik tor, ribosoma, mikronaycha hám basqa submikroskopik strukturalar jaylasqan. Organizmdiń kletkaları bir-birleri menen plazmodesmalar dep atalıwshı sitoplazmatik ipchalar-kanalshalar menen baylanısqan bolıp olar arqalı kletkalararo elementlar almasinuvi júz berip turadı.
Kletka qabıqı. Ol kletka hám toqımalarǵa mexanik bekkemlikti beredi hám protoplazmatik membrananı vakuola shirasining gidrostatik basımınan qorǵaw etedi hám de elementlardı yutilishida qatnasadı. Jas kletkalarda qabıq ósiw qábiletine iye. Ol protoplast komponentlerinen payda boladı. Ana kletka bolınayotganda 2 jas kletka aralıǵinda perde, yaǵnıy tosıq payda boladı hám ol eski qabıq menen qosılıp ketedi hám payda bolǵan 2 jańa kletka da aldınǵı qattı qabıqǵa o'raladi. Sonı aytıp ótiw kerekki, kletka qabıǵınıń 100 mkm2 maydanında 10 -30 donaga jaqın plazmodesmalar ushraydı. Kletka qabıqı quramında sellyuloza, gemisellyuloza hám pektin elementları (kópshilik jaǵdaylarda olardıń qatnası uyqas túrde 30%; 40%; 25% koefficientte) ushraydı. Kletka qabıǵınıń yug'onlashishi tiykarınan ishinde bolǵannan gúzetiledi
Kletka membranası. Kletka jáne onıń quramına kiretuǵın barlıq organoidlar membrana menen shegaralanǵan bolıp tabıladı. Membranalar kletkalardı ayırım kompartmentlarga ajratadı. Membranalarda oǵada turmıslıq zárúrli bolǵan processler júz boladı, yaǵnıy tosıqlıq, tashiluv, osmotik, energetikalıq, biosintetik hám basqalar.
Biologiyalıq membranalardıń dúzilisi. Membranalar tiykarınan lipoproteidli strukturalar bolıp 60% belok elementlardan, 40% bolsa lipidlardan, atap aytqanda fosfolipidlardan ibarat. Olardıń qalıńlıǵı 6 -10 nm. Membrana qáliplesiwinde gidrofob baǵlarǵa tiykarǵı orın beriledi: lipid-lipid, lipid-belok, belok -belok. Bunnan tısqarı, membrana quramına taǵı hár túrlı funksiyanı orınlawshı beloklar da kiredi. (tasıwshı, ion kanalı hám nasos wazıypaların orınlawshı ). Keyingi waqıtlarda membranalarda qantlar hám amanokislotalarni tasıwshı beloklar da tabılǵan. Sonıń menen birge membranada polisaxaridlar, nuklein kislotalar, sezuvchi sistemalar (receptorlar ) da jaylasqan. Bunnan kelip shıǵadıki, membranalar kletkanıń basqa kompartmentlaridan metabolitik funksiyalardı orınlawı menen de ajralıp turadı. Biologiyalıq membranalardıń dúzilisinde házirgi waqıtta kóbirek suyıqlıq -mozaikali dúzılıwǵa itibar beriledi. Bul gipotezaga tiykarınan membrananıń tiykarın ózinde bólekan basqa lipidlarni (galaktolipidlar, stearinlar, may kislotaları ) tutqan eki qabatlı fosfolipidlar tutadı. Fiziologikalıq temperaturalarda to'yinmagan may kislotaları sebepli ayırım suyıq geweksheler payda boladı. Bul halǵa stearinlar da járdem beredi.
Biologiyalıq membranalar lipid dúzilisi boyınsha assimetrik bolıp tabıladı. Sebebi olardıń eki tárepi hár túrlı gidrofil ortalıqlarǵa qaralgan bolıp tabıladı.
Biologiyalıq membranalardıń wazıypası. Membranalar labil dúzılıwǵa iye bolǵanlıǵı sebepli hár-qıylı wazıypalardı : atap aytqanda tosıqlıq, tasıwshı, osmotik, struktura, energetikalıq, biosintetik, sekretorlik hám basqa wazıypalardı atqaradı. Biraq membranalardıń baslanǵısh wazıypası ishki ortalıqtı sırtqı ortalıqtan ajıratıp turıw bolǵan. Keyinirek evolyutsiya procesi dawamında bir qansha kletka ishki kompartmentlari payda bolǵanki, bunıń nátiyjesinde kletka hám organoidlar kishi kólemde kerekli fermentler hám metabolitlarni ustap turıw, geterogen fizikalıq-ximiyalıq makromuhitni payda etiw hám de membranalardıń hár túrlı táreplerinde túrli reaksiyalardı (bioximiyalıq ), ayırım jaǵdaylarda bir-birine keri bioximiyalıq processlerdi ámelge asırıw múmkinshiligi júzege kelgen. Tiri kletkalar membranaları arqalı eki qıylı tashiluvni baqlaw múmkin.
1. Elementlardıń ximiyalıq hám elektrik gradient boyınsha passiv tashiluvi.
2. Elementlardıń elektrokimyoviy gradientga keri túrde, energiya sarıplanıwı menen baratuǵın aktiv tashiluvi.
Elementlardıń passiv tashiluvi tómendegishe ámelge asıriladı :
a) fosfolipidli qatlam arqalı. Bul tashiluv element lipidda erisagina ámelge asıwı múmkin.
b) lipidlar arasında payda bolıwı múmkin bolǵan gewekler arqalı.
v) lipoprotein tasıwshılardıń iskerligi sebepli.
g) lipoprotein kompleksler, atap aytqanda natriyli, kalsiyli, hám basqa kompleksler sebepli payda bolǵan kanalshalar arqalı.
Yadrosha. Ol yadroshanı shólkemlestiriwshi dep atalmish DNK molekulasınıń málim bir uchastkalarında qáliplesedi. Yadrochadagi DNK uchastkalarında rRNK sintezi júz beredi. Onıń forması hám sanı ósimliktiń málim bir túrinde turaqlı bolıp tabıladı. Quramında 80% belok, 15-16% RNK bar. Yadrosha RNK statyasınıń bólistiriliwinde qatnasadı. Sonıń menen birge, beloklar hám ribosomaning sintezlanishi yadrosha iskerligine tupten baylanıslı. Sonday eken, yadrosha da genetikalıq informasiya saqlawshı organoid bolıp tabıladı.
Ulıwma yadroda genetikalıq informasiya saqlanadı hám ol jaǵdayda DNK replikasiyasi júz beredi. Yadro sitoplazma menen tıǵız baylanıslı túrde genetikalıq informasiyani ámelge asıwında hám kletka turmıslıq processlerin qadaǵalaw etip turadı.
Endoplazmatik retikulum (ER). Olar kanalsha, kóbikshe cisternashalardan, konus hám yarım shar formasındaǵı tutasǵan deneshelerden ibarat bolǵan, tutasǵan tor sistemasın payda etedi. Ol júdá keń tarqalǵan membrana strukturası bolıp tabıladı. Membranası 5-7 nm qalıńlıqta, ishki diametri bolsa 30 -50 nm. Ishki bólegi suyıqlıq menen tolǵan (I. 5-súwret).
Olardıń maydanı tegis yamasa donador boladı. Egerde ER maydanında ribosomalar saqlasa olar donador, saqlamasa tegis ER dep ataladı. Tegis ER membranasında tiykarınan uglevodlar, lipidlar hám terpenoidlar payda bolsa, donador membranalarda belok, fermentler sintezlanadi. Sonıń menen birge donador ER membranalarında membrana bólimleri hám de fermentler sintezlanib olar óz gezeginde kletka qabıǵı polisaxaridlarining sintezlanishida da qatnasadı. ER membranalaraning maydanı basqa organoidlar maydanınan úlken bolıp onıń ózi kletkanıń 16% kólemin iyeleydi. Olardıń maydanında ribosomalar jaylawab beloklar sintezini támiyinleydi
Goldji apparatı (GA). Olar 7-8 nm qalıńlıqtaǵı membrana menen oralǵan diktiosomalar, vezikulalar hám sistemalar kompleksinen ibarat esaplanadi. Olar endoplazmatik tordan kóbiksheler halda ajralıp disk tayaqshalar kórinisinde toplandı. Ósimlik kletkalarında bir nesheden bir neshe yuztagacha GA dús keliwi múmkin. GA ni membranası endoplazmatik tor hám plazmolemmi membranası menen tutasǵan boladı. GA plazmolemmi hám kletka kobig'ini qáliplesiwinde qatnasadı. Sonıń menen birge GA, vezakulalari sebepli kletkalarda sekretorlik yaǵnıy shilimshiqsimon-suyıq elementlardı shıǵarıp taslawda da qatnasdı. Golji apparatınıń diktiosomalarida gliko- proteinlar hám gliko-lipidlar qáliplesedi (I. 7-súwret).
GA membranalarında kletka diywalidıń sintezi ushın zárúr ayırım elementlar da jıynaladı. GA vezikulalari járdeminde uglevodlar komponentleri plazmolemmaga ótedi. Sonıń menen birge GA membranaları plazmolemma hám ER membranaları ortasında baylaw bolıp xızmet etedi.
Ribosomalar. Bular ribonukleoproteidli bóleksheler bolıp, membranası bolmaydı, RNK hám beloklardan shólkemlesken. Hár bir kletkada bir neshe on mińlaǵan ribosoma ushraydı. Ribosomalarning hár biri eki nukleoproteiddan ibarat bolıp diametri 20 -30 nm. Olar úlken hám kishi bólekshelerden dúzilgen, bolıp úlkeniniń diametri ádetde 12-15 nm, kichigi bolsa 8-12 nm átirapında boladı. Ol yadrochada sintezlanadi hám sitoplazmaga túsip mRNK molekulasında jıynaladı. Olar sitoplazmada erkin jaǵdayda yamasa endoplazmatik tor membranasına ayırım jaǵdaylarda yadro membranasına jabıwǵan jaǵdayda hám de polisomalar jaǵdayında bolıwı múmkin. Ribosomada rRNK, belok hám az muǵdarda lipidlar ushraydı. Ribosomalar yadroda, xloroplastlar hám mitoxondriyalarda ushırasıp olarda tek belok sintezlanadi. Sitoplazmadagi ribosoma 80 S bolıp ol 40 S hám 60 S bóleklerden ibarat. Bul nukleoproteidlar bir birinen ózlerindegi rRNK hám belok muǵdarları menen de parıq etediler. Mısalı, sitoplazma ribosomasining 40 S bólekshesi 1 molekula rRNK hám 30 molekula belok tutsa, 60 S 3 molekula rRNK hám 45-50 molekula belok tutadı.
Mitoxondriyalar. Mitoxondriyalar da tap xloroplastlarga uqsas yadro membranalarınan uzilib shıqqan kóbikshe-initsial denelerden payda boladı. Mitoxondriyalar da qos membranalı organoid bolıp tabıladı (I. 8-súwret). Olarda aerob dem alıw, oksidlanishli fosforirlanish sisteması bar ekenligi sebepli kletka daǵı tiykarǵı energetikalıq processler hám ATF sintezi sol organoidda baradı. Ósimlik kletkası mitoxondriyalarining uzınlıǵı 1-5 mkm, diametri 0, 4-0, 5 mkm bolıp forması dumaloq, gantelsimon kóriniste bolıp tabıladı. Bir kletkada 50-2000 átirapında mitoxondriyalar bolıwı múmkin. Bul kletkanıń ontogenezda atqaratuǵın jumisına baylanıslı. Mitoxondriyalar da sırtqı hám ishki membrana menen oralǵan bolıp tabıladı. Ishki membrana kristlar dep atalıwshı hár túrlı qatlamlardı payda etedi. Mitoxondriyaning ishki ortalıǵı matriks dep ataladı. Matriksda ribosomalar, RNK hám sheńber formasında jaylasqan mitoxondrial DNK bolǵanlıǵı ushın mitoxondriyadagi belokdıń bir bóleginiń sintezi ushın juwap beredi. Biraq, hámme ósimliklerde de mitoxondriyaning dúzilisi, kórinisi birdeyde emes. Biz buǵan mısal retinde Ismaloq japıraqları xloroplastlari mitoxondriyalarini keltiriwimiz múmkin
Glioksisomalar. Glioksisomalar urıwlardıń unish dáwirinde kóplegen payda bolıp olarda maylar toplandı. Glioksisomalar quramında maylardı bóleklab qantlarǵa aylantıriwshı fermentler de bar. Peroksisomalar hám glioksisomalar fermentleriniń iskerligi sebepli payda bolǵan H2 O2 olarda ámeldegi bolǵan katalaza fermentiniń iskerligi sebepli bóleklenip zıyansiz halǵa ótkeriledi. Sferosomalar. Olardı aldın mikrosomalar delingen. Dumaloq, jaqtılıqnı sındırıw qábiletine iye. Olar endoplazmatik tordan payda boladı hám ózine lipidlarni kóp toplaydı, kóbinese olardı lipidli tamshılar da dep ataladı. Olarda fermentlerden lipiza, esteraza, proteaza, RNK aza, DNK azalar ushraydı. Bul organoidda kóbirek maylardı sintezlanishi hám toplanıwı gúzetiledi.

PAYDALANILǴAN ADEBIYATLAR:

Zaxarov v. B..Mamatov S. G., So-n i i v. I., Obshaya biologiya. M., 2002; Ch ye n -sov Yu. S., Obshaya sitologiya, M., 1984; Grin N., Staut Ol., Teylor D., Biologiya, t. 1—3. M., 1990 ; M avlonov O., Biologiya (Málimleme|, T., 2003.