Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

11 jadval. Har xil materiallardan ajratilgan zamburug’ turlarining tarkibi

Zamburug’ turlari	Materiallar guruhlari
	Qog’oz, kitob, karton, gazlama	Moy, yonil-g’i	Rassom-chilik asarlarifreska bopyoq	Lak, plast-massa	Elektr kabel-lari, qop-langan metall	Linza, optika	Ruda, tosh, beton	Mineral asosli qurama material-lar
Alternaria geophila			+				+
A. alternata	+	+	+	+	+		+	+
Aspergillus amstelodami		+	+	+	+
A. candidus	+	+	+
A. flavus	+	+		+	+	+
A. fumigatus	+	+		+	+	+
A. glaucus				+		+	+
A. melleus		+
A. nidulans	+	+		+
A. niger	+	+	+	+	+	+	+	+
A. oryzae	+	+		+
A. sclerotiorum	+			+				+
A. repens	+		+	+	+			+
A. ruber	+			+
A. rugulosis		+		+
A. terreus	+			+	+
A. versicolor	+	+	+	+	+	+
Botrytis cinerea			+
Cephalosporium acremonium	+		+				+
C. coremioides			+		+
Chaetomium globosum	+	+	+	+	+	+
Cladosporium ckadosporioides			+				+
C. herbarum	+		+	+	+		+
C. resinae		+
C. sphaerospermum			+
Eidamella deflexa	+
Fusarium oxysporum		+
F. sporotrichiella		+					+
Fusarium sp.	+			+	+
Geotrichum candidum	+		+
Monilia sitophila	+	+	+
paecilomyces variotii	+	+	+	+	+
penicillium decumbens	+		+	+
p. brevi-compactum		+	+	+	+		+
p. chrysogenum	+		+	+	+	+		+
p. citrinum	+		+			+
p. commune	+		+			+
p. crustosum	+	+		+
p. cyaneo-fulvum	+	+	+					+
p. frequentans	+	+			+	+
p. funiculosum	+		+	+	+
p. glaucum	+			+		+
p. implicatum					+		+	+
p. janthinellum			+	+
p. notatum	+		+		+		+
p. palitans	+			+	+
p. purpurescens	+			+
p. purpurogenum	+		+	+			+
p. regulosum	+			+	+		+
p. roquefortii	+			+	+
p. variabile	+			+	+
p. verrucosum var. cyclopium	+	+	+	+	+
p. viridicatum	+	+		+
phoma glomerata			+	+
p. pigmentivora				+			+
Aureobasidium pullulans			+	+			+
Spicaria sp.	+		+
Sporotrichum bombicinum	+		+	+	+	+
Stachybotrys atra	+		+	+
Stemphylium macrosporoideum	+	+
Trichoderma koningi	+					+	+	+
T. lignorum	+		+	+	+		+
T. viride					+	+
Verticillium lateritium	+		+
Mucor plumbens	+
M. racemosus	+		+			+
Rhizopus nigricans	+		+			+

Spetsifik saprotroflar. Zararlangan materiallarda uchraydigan spetsifik saprotroflar u yoki bu darajada ixtisoslashgan organizmlardir. Ular alohida substratlarga moslashuv evolyutsiyasida shakllanganlar. Bunday turlar misollari sifatida faqat yog’och va taxtada rivojlanadigan uy zamburug’i Serpula lacrymans va neft mahsulotlarida, ayniqsa benzin va kerosinda opsuvchi Cladosporium resinae turlarini keltirish mumkin.

Ozuqaga talablari bopyicha tsellyulozani yemiruvchi zamburug’lar kamroq darajada ixtisoslashgan va ularning tsellyulozani parchalash qobiliyati juda zaif yoki kuchli boplishi mumkin.

Mikroorganizmlarning substratga munosabati hamda ular kimyoviy tarkibi har xil boplgan sanoat materiallariga tushishi va sopngra ularni yemirishi jarayonining tafsilotlari asosida mikodestruktorlarni ekologik guruhlarga ajratilgan (Gorlenko, 1984).

Turlar suktsessiyasi, yoki vaqt optishi bilan mikodestruktorlarning mavjud turlari oprnini boshqa turlar egallashi faqat bahzi materiallarda oprganilgan. Masalan, ozuqa moddalarga ehtiyojlari bilan bog’liq holda, ekologik guruhlar almashinuvi taxta-yog’och materiallarida yaqqol koprinadi. Taxta-yog’ochlarda opsadigan mikroorganizmlarning birin-ketinligi ularning fiziologik va biokimyoviy xususiyatlariga bog’liq. Tarkibida taxta-yog’och boplgan substratlarda oldin opzlashtirilishi oson karbonsuvlar (qand moddalari, kraxmal, gemitsellyuloza) bilan oziqlanuvchi zamburug’lar paydo bopladi. Bu guruhga, qulay substrat mavjudligida sporalari, tinim davridagi hujayralari va mitseliysi tez opsa oladigan, bahzilari antibiotiklar hosil qiluvchi zamburug’lar kiradi. Bu xususiyatlari ularga substratni egallashda ustunlik beradi. Tarkibida taxta-yog’och boplgan substratlarda birinchi boplib Mucor spp. va penicillium hamda Aspergillus turkumiga mansub ayrim turlar rivojlanadi. Ozuqaning opzlashtirilishi oson manbaalari kamayishi jarayonida birinchi pozitsiyaga tsellyuloza parchalovchi askomitset va deyteromitsetlar chiqa boshlaydi. Sopngra, barcha opzlashtirilishi oson karbonsuvlar ishlatilgach, substratni birinchi boplib lignin parchalovchi zamburug’lar, asosan sekin opsuvchi bazidiomitsetlar egallaydi va ular taxta-yog’och yemirilishini tugallaydi.

Suktsessiyaning ayrim bosqichlariga namlik kuchli tahsir qiladi. Misol uchun, Yu.p.Nyukshaning (Ilgpichyov i dr., 1987) mahlumotlariga kopra, substrat namligini asta-sekin oshirganda turlarning konidiyalari opsishi birin-ketinligi quyidagi tartibda optadi: Aspergillus echinatus, A. ruber, A. amstelodami, A. restrictus, A. repens, penicillium brevi-compactum, p. frequentans, p. turbatum, A. niger, A. nidulans va A. versicolor.

Har xil ekosistemalarda bir-biriga opxshash substratlar mavjud boplsa, turlarning komplekslari harorat tahsirida opzgarishi mumkin. Tadqiqotlarda penicillium turkumiga mansub sektsiyalar va turlarning yer kurrasining turli kengliklarida tarqalishi aniqlangan: shimolda Assymmetrica, janubda Monoverticillata sektsiyasi turlari dominant ekanligi koprsatilgan. SHimoldan janubga qarab zamburug’lar turlari tarkibi asta-sekin opzgarib borishi, yuqorida “Harorat” boplimida penicillium va Aspergillus turlari misolida izohlangan.

Mikroorganizmlar tarqalishining opziga xos ekologo-geografik xususiyatlari va turli tuproq-ekologik zonalarida mavjud boplgan zamburug’larning biologik jarayonlari faolligidagi farqlari turli mamlakatlarning laboratoriyalarida tadqiqot uchun tanlab olinadigan mikroorganizmlar turlari tarkibini aniqlashda aks etadi. Misol uchun quyidagilar eng agressiv turkum va turlar hisoblanadi: Germaniyada Alternaria alternata, Chaetomium globosum, Cladosporium herbarum; G’arbiy Afrika va G’arbiy Hindistonda C. herbarum, phoma, Alternaria, Trichoderma, penicillium; Yaponiyada C. herbarum, Aureobasidium pullulans, Trichoderma. Angliyada tashqi qoplamalarni yemirishning 85% dan koppini Aureobasidium pullulans, Diplodia, Alternaria, Trichoderma turlari qopzg’atadi.

Ayni bir organizmning bir-biridan butunlay farq qiluvchi har xil ekologik sharoitlarda biozararlanishni qopzg’atish qobiliyati mavjudligi saprotrof zamburug’larning geterogenligi bilan izohlanadi. penicillium nigricans zamburug’ining har xil ekologik variantlari mavjudligi T.p. Sizova va Ye.N. Babgpevaning tadqiqotlarida isbotlangan (Ilgpichyov i dr., 1987); bu zamburug’ shtammlari harorat optimumi va kelib chiqishiga qarab opzgaruvchan, optimum brazil shtammi uchun 37^oS, shimoliy mintaqalardan olingan shtamm uchun 18^oS, janubdan olingan shtammlar uchun esa 25^oS ni tashkil etgan.

Yuqorida izhor etilgan faktorlardan tashqari zamburug’ tsenozlariga, mahlum sabablar tufayli opzgarib turadigan ekologik sharoit bilan bog’liq boplgan, zamburug’ning atrof-muhitdagi konidiyalari miqdori tahsir qiladi. Misol uchun, Cladosporium resinae turining konidiyalari miqdori koppayishi, qarag’ay daraxtlarini kesib olish bilan bog’liqligi aniqlangan (bu zamburug’ qarag’ay daraxtlarida saprotrof sifatida tez-tez uchraydi). Havoda konidiyalar miqdori koppayishiga yerda optkaziladigan ishlar tahsir qiladi, bunda tuproqda yashaydigan kopp zamburug’lar tuproqdan atrof-muhitga optadi.

Materiallarda biozararlanish qopzg’atuvchi zamburug’lar ekologiyasini oprganish sohasida optkazilgan tadqiqotlarning koppchiligi u yoki bu materialda uchraydigan turlar topplamini aniqlashdan iborat boplgan. Hozir biodestruktor zamburug’lar turlarining tarkibi ancha topla aniqlangan. Bu mahlumotlar asosida, biodestruktor zamburug’larning tabiatda doim uchraydiganlari va faqat ayrim ekologik sharoit uchun moslashganlari mavjud, degan xulosa qilish mumkin.

Topda va tsenozlar hosil qiluvchi zamburug’lar populyatsiyalari bilan materiallar zararlanishi va keyinchalik yemirilishi jarayoni oxirgi davrlarda ancha keng tarqalmoqda. Buning sababi zamburug’larning opziga xos bir qator biologik xususiyatlari mavjudligidir.