Mehnat taqsimoti mehnat turlarining bir-biridan ajralib mustaqil ahamiyat kasb etishi; mehnat turlarining ixtisoslashuvi

Mehnat taqsimoti - mehnat turlarining bir-biridan ajralib mustaqil ahamiyat kasb etishi; mehnat turlarining ixtisoslashuvi.

Mehnat taqsimoti yuz berganda bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi va h.k. ajralib chiqadi va shu jarayon uzluksiz davom etaveradi. Har bir mehnat turi mustaqil vazifani boshqa mehnat turlari bilan bogʻlanib, ishlab chiqarish da qatnashgan holda bajaradi. Mehnat taqsimoti mehnat turlarini koʻpaytirib, ularni ayrim kishilarga kasb sifatida birkitib qoʻyadi. 21-asr boshlarvda Mehnat taqsimoti tufayli dunyoda 30 ming xil kasb mavjud boʻldi. Mehnat taqsimoti mehnat unumdorligini oshiradi. Jamiyat taraqqiyotida Mehnat taqsimoti 3 yoʻnalishda boradi: Umumiy Mehnat taqsimoti — yirik mehnat turlarining bir-biridan ajralib, yirik sohalarni tashkil etishi. Bunda mehnatning moddiy va nomoddiy, agrar, industrial va servis sohasidagi turlari paydo boʻladi; X u susiy Mehnat taqsimoti — yirik sohalar ichidagi Mehnat taqsimoti — muayyan sohadagi mehnat ixtisoslashadi, mehnat turlari koʻpayadi. Agrar mehnat dehqonchilik, chorvachilik, bogʻdorchilik mehnati turlariga ajraladi. Sanoatdagi mehnat undirma va ishlama, ogʻir va yengil sanoatdagi mehnat turlariga ajraladi. Qisman Mehnat taqsimoti — korxona doirasida boʻladigan mehnat turlarining ixtisoslashuvi. Bunda mehnat mahsulot yaratish uchun kerak boʻlgan ayrim qismlarni ishlab chiqarish boʻyicha ixtisoslashgan turlarga ajraladi. Milliy iqtisodiyotda hududlar yoki mintaqalar boʻyicha mehnat ixtisoslashadi. Xal qaro Mehnat taqsimoti — mehnatning mamlakatlar oʻrtasida maʼlum nisbatda va iqtisodiy nafni koʻzlagan holda taqsimlanishidir. Bu mehnat turining bir-biridan ajralishi emas, balki mavjud mehnat turlarining ayrim mamlakatlarga ularning ustuvor faoliyati sifatida birkitilishini yuzaga keltiradi.

Xalqaro Mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning baynalmilal miqyosda ixtisoslashuvini bildiradi, davlatlararo iqtisodiy aloqalarni zaruratga aylantiradi, xalqaro savdoni yuzaga keltiradi.

Mehnat taqsimoti (yoki ixtisoslashuv) iqtisodiyotda ishlab chiqarishni tashkil etish printsipi bo'lib, unga ko'ra shaxs alohida tovar ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. Ushbu printsipning amal qilishi tufayli, cheklangan miqdordagi resurslarga ega bo'lgan odamlar, hamma o'zlarini kerakli narsalar bilan ta'minlaganlaridan ko'ra ko'proq foyda olishlari mumkin.

Mehnat taqsimoti yakka tartibdagi ishchilarning yoki ularning guruhlarining harakatlarini aniq muvofiqlashtirmasdan amalga oshirib bo'lmaydigan birgalikdagi ishning muayyan qismini amalga oshirishda individual ijrochilarning ixtisoslashuvini o'z ichiga oladi.

Mehnat taqsimoti sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Mehnatni sifat asosida taqsimlash ish turlarini murakkabligi bo'yicha ajratishni o'z ichiga oladi. Bunday ishlarni amalga oshirish uchun maxsus bilim va amaliy ko'nikmalar talab etiladi. Mehnat taqsimoti miqdoriy jihatdan sifat jihatdan har xil mehnat turlari o'rtasida ma'lum mutanosiblik o'rnatilishini ta'minlaydi. Ushbu belgilarning umumiyligi umuman mehnatni tashkil qilishni aniqlaydi.

Bu yoki boshqa mehnat jamoasi (brigada, uchastka, ustaxona, korxona) doirasida korxonada mehnatning oqilona taqsimlanishini ta'minlash mehnatni tashkil qilishni takomillashtirishning muhim yo'nalishlaridan biridir. Ish joylarini joylashtirish va jihozlash, ularni saqlash, mehnat usullari va texnikasi, ularni taqsimlash, to'lash va qulay ishlab chiqarish sharoitlarini ta'minlash ko'p jihatdan ajratish shakllarini tanlashga bog'liq. Korxonada, mehnat ustaxonasida mehnat taqsimoti mehnatning individual turlari, ishchilarni ishlab chiqarish jarayoniga tanlash va joylashtirish, ularni o'qitish va malakasini oshirish o'rtasidagi miqdoriy va sifat nisbatlarini aniqlaydi.

Mehnat taqsimotining to'g'ri tanlangan shakllari va uning hamkorligi ishchilarga oqilona ish yukini ta'minlashga, ularning ishlarida aniq muvofiqlashtirish va sinxronizatsiyani ta'minlashga, shuningdek vaqt va jihozlarning ish vaqtini qisqartirishga imkon beradi. Oxir oqibat, ishlab chiqarish birligiga sarflanadigan mehnat harajatlari va natijada mehnat unumdorligi darajasi mehnat taqsimoti shakllariga bog'liq. Bu mehnatni oqilona taqsimlashning iqtisodiy mohiyati.

Jamiyatdagi mehnat taqsimoti uch xil: umumiy, alohida, yakka.

Umumiy mehnat taqsimoti Bu butun jamiyat bo'ylab ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish, transport, savdo, ilmiy, davlat boshqaruvi va boshqalar kabi katta sohalarga bo'linadi.

Xususiy mehnat taqsimoti har bir soha va tarmoq ichidagi ish kuchini alohida ixtisoslashgan kichik tarmoqlarga va korxonalar, tashkilotlarga ajratish jarayoni chuqurlashmoqda.

Yagona mehnat taqsimoti korxonada har xil turdagi ishlarni izolyatsiya qilishni anglatadi.

Birinchidan, uning tarkibiy bo'linmalari (ustaxona, sayt, guruh, bo'lim) doirasida;

Ikkinchidan, ishchilarning kasbiy guruhlari o'rtasida, guruhlar ichida - har xil malakali ishchilar o'rtasida;

Uchinchidan, individual mehnat usullariga chuqur kirib borishi mumkin bo'lgan mehnat jarayonining tezkor bo'linishi.

Yagona mehnat taqsimoti shakllarga bo'linadi: texnologik, funktsional, kasbiy malaka.

Texnologik mehnat taqsimoti Ishlarni texnologik bir hilligi asosida ajratishga asoslangan holda, ishlab chiqarish turiga qarab, kattalashtirilgan va elementli bo'lishi mumkin.

Texnologik mehnat taqsimotining to'rt turi ajratiladi: mavzu, tafsilot, operatsion, ish turlari bo'yicha.

Operatsion mehnat taqsimoti ma'lum bir fazadagi qismni ishlab chiqarish jarayoni alohida operatsiyalarga bo'linganida qo'llaniladi, ularning har biri alohida ijrochi tomonidan amalga oshiriladi. U ommaviy ishlab chiqarishda qo'llaniladi.

Texnologik ajratish yuqorida ko'rsatilgan navlar mos kelmagan hollarda qo'llaniladi, masalan, payvandlash, bo'yash.

Texnologik mehnat taqsimoti asosida, bajarilgan ishlar, funktsiyalar, ya'ni. funktsional mehnat taqsimoti aniqlanadi.

Funktsional mehnat taqsimoti ishlab chiqarish funktsiyalariga qarab ishchilarning ayrim guruhlarining izolyatsiyasini aks ettiradi.

Korxonani boshqarishning tashkiliy tuzilishi texnologik funktsiyani, boshqaruv funktsiyasini bajaradigan asosiy texnologik funktsiyaning bajarilishini ta'minlaydigan funktsional mehnat taqsimoti bilan belgilanadi.

Kasbiy kasbiy mehnat taqsimoti ishchilarni kasblari va mutaxassisliklari bo'yicha taqsimlashdan iborat va turli xil malaka guruhlari xodimlari o'rtasida ishlarning murakkabligiga qarab taqsimlanishni anglatadi.

Kasb - kasbiy tayyorgarlik natijasida olingan ma'lum nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lgan shaxsning faoliyat turi (mashg'ulot turi).

Mutaxassislik - xodimning kasb doirasidagi ixtisosligi.

Ishchilarning malaka darajasi malaka toifalarini tayinlash asosida belgilanadi. Menejerlar va mutaxassislarning malakasi ularning egallab turgan lavozimlariga bog'liq. Mutaxassislar uchun toifalar belgilanadi.

Mehnat taqsimoti - bu mehnat faoliyatining har xil turlarini tabaqalashtirish va amalga oshirishning ijtimoiy shakllarida ro'y beradigan individual faoliyat turlarini ajratish, birlashtirish, o'zgartirishning tarixiy jarayoni. Jamiyatda mehnat taqsimoti doimiy ravishda o'zgarib boradi va mehnat faoliyati turlari har xil tizimlar tobora murakkablashib bormoqda, chunki mehnat jarayoni tobora murakkablashmoqda va chuqurlashmoqda.

Mehnat taqsimoti (yoki ixtisoslashuv) iqtisodiyotda ishlab chiqarishni tashkil etish printsipi deb nomlandi, unga ko'ra shaxs alohida tovar ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. Ushbu printsipning amal qilishi tufayli, cheklangan miqdordagi resurslarga ega bo'lgan odamlar, hamma o'zlarini kerakli narsalar bilan ta'minlaganlaridan ko'ra ko'proq foyda olishlari mumkin.

Ular, shuningdek, mehnat taqsimotini keng va tor ma'noda ajratib turadilar (K. Marksga ko'ra).

Keng ma'noda mehnat taqsimoti - bu bir vaqtning o'zida bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladigan turli xil mehnat turlari, mehnat turlari, ishlab chiqarish funktsiyalari, umuman kasblar yoki ularning tarkibiy qismlari, shuningdek ular orasidagi ijtimoiy munosabatlar tizimi. Kasblarning empirik turlarini iqtisodiy statistika, mehnat iqtisodiyoti, sohaviy iqtisodiy fanlar, demografiya va boshqalar ko'rib chiqadi. Hududiy, shu jumladan xalqaro, mehnat taqsimoti iqtisodiy geografiya bilan tavsiflanadi. Turli ishlab chiqarish funktsiyalarining moddiy natijalari nuqtai nazaridan ularning nisbatlarini aniqlash uchun K. Marks "mehnat taqsimoti" atamasini ishlatishni afzal ko'rdi.

A. Smit tomonidan qilingan birinchi va eng muhim bayon, bu mehnatning ishlab chiqarish kuchini rivojlantirishdagi eng katta taraqqiyotni va u (taraqqiyot) yo'naltirilgan va qo'llaniladigan san'at, mahorat va tezkor aqlning sezilarli ulushini belgilaydigan mehnat taqsimotining natijasidir. Mehnat taqsimoti ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, har qanday davlat, har qanday jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishi uchun eng muhim va qabul qilib bo'lmaydigan shartdir. A. Smit kichik va katta korxonalarda (uning zamonaviy jamiyatida ishlab chiqarish) mehnat taqsimoti ta'sirining eng oddiy misolini keltiradi - ignalarni elementar ishlab chiqarish. Ushbu ishlab chiqarishda o'qitilmagan va unda ishlatiladigan dastgohlarni qanday boshqarishni bilmaydigan ishchi (mashinalarning ixtiro qilinishiga turtki aynan mehnat taqsimoti tomonidan berilgan) kuniga bitta pin yasashga qodir. Bunday ishlab chiqarishda mavjud bo'lgan tashkilot bilan kasbni bir nechta ixtisoslarga ajratish kerak, ularning har biri alohida kasb. Bir ishchi simni tortadi, boshqasi uni to'g'rilaydi, uchinchisi simni kesib tashlaydi, to'rtinchisi uchini keskinlashtiradi, beshinchisi uni boshga bog'lash uchun maydalaydi, uning ishlab chiqarilishi ikki yoki uchta alohida operatsiyani talab qiladi, qo'shimcha ravishda uning ko'kragi, pinni o'zi abraziv qilish, tayyor mahsulotni qadoqlash. Shunday qilib, ignalarni ishlab chiqarishda mehnat ko'p bosqichli operatsiyalarga bo'linadi va ishlab chiqarishni tashkil qilish va korxonaning hajmiga qarab, ular alohida-alohida (bitta ishchi - bitta operatsiya) yoki 2 - 3 (bir ishchi - 2 - 3 ta operatsiyalar) asosida bajarilishi mumkin. ) Ushbu sodda misolda, A. Smit bunday mehnat taqsimotining yagona ishchi kuchi ishiga nisbatan shubhasiz ustuvorligini tasdiqlaydi. 10 ishchi kuniga 48000 pinni ishlab chiqargan, bittasi yuqori kuchlanishda 20 donadan ishlay oladigan. Har qanday hunarmandchilikda mehnat taqsimoti, u qanchalik joriy qilinmasin, mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi. Iqtisodiyotning har qanday sohasida ishlab chiqarishni keyingi rivojlanishi (hozirgi kungacha) A. Smitning “kashfiyoti” ning yaqqol tasdig'i edi.

Funktsional mehnat taqsimoti ishlab chiqarish jarayonida ishchilarning alohida guruhlari rolida farqlanadi. Shu asosda, birinchi navbatda, ishchilarning ikkita katta guruhi ajralib turadi - asosiy va xizmat (yordamchi). Ushbu guruhlarning har biri funktsional kichik guruhlarga bo'lingan:

Korxona xodimlarini tashkil etadigan ishchilar toifalari o'rtasida (ishchilar, menejerlar, mutaxassislar va ishchilar). Ushbu turdagi mehnat taqsimotining rivojlanishidagi o'ziga xos tendentsiya ishlab chiqarish tarkibidagi mutaxassislarning ulushi ortib borayotganligidir.

Asosiy va yordamchi ishchilar o'rtasida. Mashinalar va mexanizmlarni sozlash va ta'mirlashda, shuningdek asboblar va texnologik jihozlarni ishlab chiqarishda ishlaydiganlarning ulushi ortib bormoqda. Yuk ortish va tushirish, ombor ishlarida va hokazolarda band bo'lgan ishchilarning ulushi kamaymoqda.

Ulardan birinchisi qayta ishlanadigan ish ob'ektlarining shakli va holatini o'zgartirish bilan bevosita shug'ullanadi, masalan, asosiy mahsulotlarni ishlab chiqarish bo'yicha texnologik operatsiyalar bilan shug'ullanadigan mashinasozlik korxonalarining quyish, mexanik va yig'ish sexlari ishchilari. Ikkinchisi texnologik jarayonni amalga oshirishda bevosita ishtirok etmaydi, lekin asosiy ishchilarning uzluksiz va samarali ishlashi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Korxonalarda boshlang'ich va ikkilamchi ishchilar sonini ularning mehnatini oqilona funktsional taqsimoti asosida to'g'ri taqsimlash, xizmat ko'rsatadigan ishchilar uchun mehnatni tashkil qilishni sezilarli darajada takomillashtirish sanoatdagi mehnat unumdorligini oshirishning muhim zaxirasi hisoblanadi.