Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Biozararlanishlar tushunchasi va predmeti
Biozararlanishlar muammosi bopyicha halq xopjaligi amaliyoti olimlarga qopygan vazifalari, bugungi kunda va ayniqsa ulardan ertangi kunga qopyiladiganlari, tadqiqotlar mavzularini, qiziqishlar doiralarini, asosiy tushunchalarni aniqligini talab qiladi. Bularni alohida masalalar ko’rib chiqilishida foydalanish lozimdir. Buni amalga oshirish oson emasligi nafaqat muammoni rasmiy tarixini juda qisqaligidan hamda ananaviy shaklangan tushunchalar haqida gapirish uchun yetarli emasligidan, balki bu muammo bugungi kunda ham katta miqdordagi alohida masalalardan iborat boplib, ular koppchilik ishtirokchilarni manfaatini aks ettiradi. Har bir ishtirokchi opzining yondoshuv usullari, maqsadlari va opzining tushunchalariga ega. Ishtirokchilarni umumiy termin va tushunchalar bilan birlashtirish, muammoni yaxlitlashtiradi, uning chegaralarini hamda, manfatdor sheriklar bilan opzaro munosabatlarni belgilaydi.

“Biozararlanishlar” tushunchasi inglizcha “Biodeterioeation” sopziga topg’ri keladi. Bu tushuncha halqaro muvofiqlashtiruvchi tashkilotlarni belgilash uchun yuzaga keldi, masalan The Biodeterioration Socity- Biozararlanishlar bopyicha Halqaro jamiyat.

Dastlab bu termin organizmlarni materiallar, buyumlar yoki texnik homashyolarning funktsional va strukturaviy xususiyatlariga salbiy tahsirini belgilash uchun foydalanilgan. Keyinchalik bu ifoda bir necha bor opzgargan, yahni turli soha va fan mutaxassislari istaklariga mos ravishda toraygan, kengaygan.

Hususan, mahlum bir davrda bu tushunchaga organizmlarni foydali faoliyatlari ham kiritilgan, yahni eskirgan material va buyumlarni biozararlovchilar tomonidan yemirilishi va utilizatsiyalanishi. Bu tendentsiya ayniqsa 1975 yil Kingstonda (AQSH) biozararlanishlar bopyicha optqazilagan III- Halqro simpoziumda opz yorqin ifodasini topdi.

Organizmlar tomonidan qishloq xopjaligi va bog’ ekinlari hosiliga, oziq-ovqat mahsulotlari va shu kabilarga keltiriladigan ziyoni-muammolari ehtibor doirasiga kiritilishi haqida bir necha bor fikrlar bildirilgan. Bir qator nashrlarda, ayniqsa optgan asrning 70-yillarida bu obhektlarga ananaviy qarashlar bilan birga materialshunoslik nuqtai nazardan qaralgan. SHu vaqtni opzida bu masalalar bilan, anchadan beri, xopjalik va fannning boshqa sohalari shug’ullanmoqda, shuning uchun biozararlanish muammosiga tegishli obhektlar hisobiga kengaytirish gumonlidir.

Mashhur olim Van der Kerk biozararlanishga quyidagiga tahrif beradi: biozararlanish-organizmlar hayot faoliyati tufayli yuzaga kelgan materiallar xususiyatlaridagi oprinsiz opzgarishlardir. Rus olimi G.I.Karavayko bu tushunchani kengaytirib biozararlanish deganda organizmlar faoliyati tufayli materiallar xususiyatlarida sodir bopladigan kerakli va keraksiz opzgarishlarni atashni taklif etgan. Ikkala tushuncha ham organizmlar zararlaydigan obhektlarni xilma-xilligini topliq qamrab ololmaydi.

SHuni hisobga olib, biozararlanish tushunchasini biz tirik organizmlar faoliyati va ishtiroki bilan, kelib chiqishi antropogen yoki xomashyo sifatida foydalaniladigan tabiiy obhektlarni strukturaviy va funktsional xarakteristikasi opzgarishini vujudga keltiradigan holatlarga tadbiq qilamiz.

Ushbu ifodani to’liq emasligini hisobga olgan holda, biozaralanish xodisalarini xilma-xilligini qamrab oluvchi va shuning uchun muammoni butunligicha aks ettiruvchi sifatida uni qarash mumkin. Albatta bunda har bir yopnalish muammolarini, obhektlarini va ularga qarshi himoya vositalarini opziga xos masalalarini hisobga olgan holda qopshimchalari bilan qabul qilinadi. Bu mahnoda dengiz kemalarini qoplamalardan himoyalovchi mutaxassis opzini talqini, aerodromlardan qushlarni chopchituvchi ornitolog opz talqinini, kuya, terixoprlar va termitlar bilan shug’ullanuvchi entomologdan farqli oplaroq fikirlarni bildiradilar.

Ammo talqinlardagi umumiylik asosiy masala inson qopli bilan yaratilgan, buyum va materiallarni biozararlovchilardan himoya qilish muxtojligiga qaratilgan.

SHu bilan birga, har bir mutaxassis “biozararlanishlar” terminini tahriflaganda asosiy g’oyani topldirish va aniqlashtirish bilan birga, albatta uning muhim tomoniga, yahni biozararlanishlar ekologik muhitda sodir boplishiga, binobarin kopplab tabiiy xodisalarga bog’liq boplib, ular bilan chindan bog’liqligiga ehtiborini qaratadi. Masalan, qoplamalar bopyicha mutaxassis opz ehtiborini suv muhitini opziga xos xususiyatlariga, termitlar bopyicha mutaxasis – tuproqning hususiyatlariga, ornitolog esa-havo muhiti xususiyatlariga qaratadi. Har bir holatda bu xususiyatlar opz aksini tegishli biotsenotik munosabatlarda yahni obhekt, uni zararlovchi organizm va atrof muhit oralarida yuzaga keluvchi munosabatlardan topadi.

Bu munosabatlar organizmlarni obhektlarga tahsirini kuchaytirishi yoki kuchsizlantirishi va hatto batamom yopqqa chiqarish mumkin. Bunday holatni biozararlanishlar bopyicha mutaxassis xisobiga olmasligini iloji yopq.

Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, ekologik-antropogen-texnologik omillarning opzaro tahsiri asosida biosferani inson faoliyati natijasida kelib chiqqan mahsulot bilan topldirishi (ifloslanishi) bilan bog’liq biotsenotik, landshaft-zonal va keng mahnoda biosferik hodisa-biozararlanishdir.

Turli ekologik va antropogen-texnik omillar natijasidan kelib chiqib biozrarlantiruvchi tahsirning dinamikasi yuqori. Ular makon va zamonda turli bosqichlarni, tezlanuvchi va sekinlanuvchi vaqt kesmalarni, orqaga ketishlarni singari opz ichiga murakkab jarayonlarni oladi. Bu murakkab jarayon biozararlanuvchi deb nomlanadi. Uning oxirgi natijasi obhekt struktura va funktsional xossalarning opzgarishi boplsa ham, obhektda bu opzgarishlar oraliq bosqichlarda, bir xil holatlarda katta, boshqalarida esa kichik darajada optishi mumkin, bunda teskari aloqalarni-obhektning organizmga tahsirlarni ham inobatga olish kerak.

SHunday qilib biozararlanish jarayon bir tomonlama yopnaltirilgan jarayon emas. U obhekt va organizmlarning faol opzaro tahsir bilan xarakterlanadi. Biozararlantiruvchi jarayon ikkiyoqlama va bunda mahlum davrlarda, mahlum bosqichlarda u yoki bu jarayon ustunlik qiladi.

Biozararlanuvchi vaziyat, barcha zarur boplgan komponentlar va omillar mavjudligida kelib chiqib, biozararlanish mumkinligini koprsatadi. U biozararlanishlarning vujudga kelish potentsial imkoniyati boplishini koprsatadi va biozararalanishlar bashorati bilan bog’liq terminologik sxemalar ishlab chiqishni taqozo qiladi.

Biozararlanish vaziyatini vujudga keltiruvchi eng muhim komponentlar tirik organizmlardir, ular obhektga biozararlanish tahsir etish manbai boplib, maxsus vositalar bilan himoyalangan yoki himoyalanmagan bopladilar.

Bu komponentlarning ishtiroki makon doirasidagi masofada, ularning opzaro munosabatlari oprnatishaga imkon berib, biozararlantirish tahsir imkoniyatini aniqlaydi, shunday ekan, biozararlantiruvchi vaziyatni yaratadi, ammo u biozararlantiruvchi jarayonni yuzaga keltirmaydi, uning yuzaga kelishi zararlanadigan organizmning zararlovchi organizm tahsiri kelib chiqishi orqali boshlanadi.

Biozararlanishlarning manbai deb material, buyum, inshoot, tabiiy homashyolarga hujum qiluvchi va ularning xossalarini inson uchun nomaqbul qiluvchi organizmlarga ataladi. Bunday organizmlar biozararlanish agentlari yoki zararlantiruvchi organizmlar deb ham yuritiladi.

Inshootlar, buyumlar, materiallar, mahsulotlar organizmlar bilan zararlanganda foydali hususiyatlarini yo’qotadilar. Ularni biozararlanish obhektlari yoki biozararlanadigan obhektlar deyiladi.

Biozararlanish obhektlari tushunchasiga, dastlab inson tomonidan ularning tarkibiga biotsidlar tariqasida himoya vositalarining kiritilishi yoki keyinchalik obhektga biozararlanish tahsiri real xavf tug’dirganda, nafaqat proflatik balki faol choralar koprishni tushiniladi.

SHunday qilib, manba (agent) tushunchasi ekologik toifasiga kiradi, biozararlanuvchi obhekt va ximoya vositalari esa antropogen –texnologik- toifalarga oiddir. Ularning barchasi ekologik- texnologik sabab sifatida biozararlanishning kelib chiqishi bilan bevosita bog’liq.