Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

1-rasm. Biozararlanish vaziyatining shakillanishida biotsenetik munosabatlar-faktor sifatida. (po V.D.Ilgpicheva, 1987 )

SHunday qilib, ekologik nuqtai nazardan biozararlanish koprib chiqilganda biozararlanish koprib chiqilgan biozararlanish jarayonining yuzaga kelishidagi va rivojlanishida ekologik faktorni afzalroq koprgan mutaxassislarining tutgan yopli juda jiddiy va dalillar bilan isbotlanganligini kopramiz. Ammo biozrarlanish tabiatiga ekologlar nuqtai nazaridan qarashlar yetarlicha mukammal va oxirigacha dalillar bilan isbotlangan deb bopladimi? Axir antropogen faktor mavjudligini inson sifatida va uning ish faoliyati natijasiga kopra ropy berishi biozararlanishning kerakli shart-sharoitlari boplib qolganligini ehtiborga olmaslik mumkin emas.

SHuni har doim esda tutmoq zarurki biozararlanish muammosiga faqat uning qoplga kiritgandan, taxlangan va qandaydir darajada ishlov berilgan, yahni ishlab chiqarishga kiritilgan, qisminigina aloqasi bor. Xususan bu har qanday transport vositasi yordamida tashish bosqichida turgan hom ashyoga taaluqlidir. Agarda biozararlanish jarayonini paydo boplishidagi va rivojlanishidagi antropogen faktorning ahamiyatini aniqroq baholamoqchi boplsak, unda inson opzi ishlab chiqargan va tabiatga kiritgan obhektga tirik organizmlar tahsirining boshini va oxirini qayd qiladi, sopngra zaruratga qarab uni yopq qiladi.

SHu bilan bir qatorda u maxsus himoya vositalarni qopllab biozararlanish jarayoni boshlanishini siljita oladi.

Himoya vositalarining tahsirini cheklab umuman olib tashlab inson opzining obektini biozararlovchi organizmlar tahsiriga yopl ochib beradi.

Biozararlanishni paydo boplishida antropogen faktorning ahamiyatini tushinish uchun biozararlanish jarayonini boshqaruvchi, uning kuchini opzgartiruvchi, tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi va xatta vaqtinchalik topxtashgacha olib keluvchi funktsiyalar muhim ahamiyatga ega va ehtiborga loyiq.

Inson barcha opsha himoya vositalariga ega boplib, bu imkoniyatlarni ham egallaydi, bu holda ularni boshqaruvchi deb ataymiz.

Antropogen faktorlar bilan bog’liq yana bir yopnalish boplib, u ishlov muddatini optgan materiallar va xomashyoning biozrarlanish tufayli utilizatsiya qilishga asoslangan. Bu muhim masala ham boshqaruvchi funktsiyalar asosida yechiladi va insonning biozararlanish jarayonini boshqara bilish, uning xarakatini tartibga solish va yopnaltirish mahoratiga bog’liqdir.

SHunday qilib biozararlanish- bu bir vaqtning opzida ham ekologik, ham antropogen-texnologik koprinishidir. Aynan bu printsipial muhim vaziyat biozrarlanish kontseptsiyasi ekolo-texnologiya asosini tashkil kilib (Ilgpichev, 1978, 1979), uning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat bopladi. Biozararlanish ikkita asoslarning opzaro munosabatlari natijasida vujudga keladi va yashaydi; birinchi ekologik faktorlar bilan va boshqalari antropogen-texnologik faktorlar bilan bog’langan. Agarda biz ularning birortasini chiqarib tashlasak, unda shu bilan real ahvolini notopg’ri talqin qilamiz va bizning tushunchamiz topliqliq va tugaganlikka dahvogar bopla olmaydi, chunki shu bilan biozararlanishning eng muhim xususiyatini yopqotgan boplamiz.

Ekologik va texnologik komponentlarning murakkab opzaro tahsiri dinamikasida biozararlanishni koprinishi deb tahriflaydi. Dinamikaning harakati va yopnalishi shu opzaro tahsir bilan aniqlanadi. Buning ustiga inson va uning ish faoliyati natijalari bu opzaro tahsirda atrof muhitning bir qismi boplib ishtirok etadi, vaholanki muhitning opzi, biozararlanish uchun muhim ekologik faktorlar orqali bevosita ifodalanib, biozararlanish jarayoning ishtirokchisi boplib qoladi.

Inson opzining ish faoliyati natijasida atrof muhitni, qopllari yordamida yaratgan mahsulotlar bilan topldirib, opzgartiradi va beixtiyor opzi istamagan holda biozararlanishning yuzaga keltirishda provokatsiya qiladi. Bu jarayonga u faol qatnashib bir xil hollarda uni tartibga soladi, boshqa hollarda uni stixiyali ravishda optishiga yopl qopyadi, uchinchi hollarda esa organizmlar tomonidan keltirilgan ziyonni kamaytirishga va moddiy talofatni qisqartirishga intilib, faqat qisman unga tahsir koprsatadi.

Biozararlanish inson bilan biosfera optkir munosabatlarda topqnashuvda vujudga kelib, eng avval inson manfaatlarini kopzda tutgan holda opz yechimini talab qiladi.

SHu nuqtai nazardan biosfera tomonidan biozararlanish reaktsiyasining sababi kelib chiqish antropogen obhektlari bilan muhitning topldirilishi, uning ifloslanishi va oqibatda “opz opzini tozalash” koprinishidagi javobiidir.

Ekologik va antropogen-texnologik komponentlar buning ustiga bir-biriga opzaro kirishib va bir-biri bilan shunchalik opzaro tig’iz tahsir qiladiki biozararlanishni vujudga keltirishning algpternativ sababi sifatida ularni alohida qarash mumkin emas. Sababi bu komponentlarning opzaro tahsiri va aynan uning biozararlanish topg’risidagi bizning ekologik va bir vaqtning opzida antropogen tabiati koprinishidagi murakkab xodisa sifatida tushunchamizning butunligini tahminlaydi.

Biozararlanishning ikki yoqlam tabiatini ehtiborga olib ekologo-texnologik kontseptsiya tahkidlashicha ehtiborni quyidagi, ularning vujudga kelishi va optish jarayonida sodir boplgan, muhim xodisalarga qaratadi.

1. Zararlov turlarning ropyxati kabi zararlanuvchi obhektlarning tarkibi ham xar doim opzgarib turadi. Ularga xujum qiluvchi obhektlar g’oyib boplishga qarab, birovlari indifferent (befarq) boplib qoladi, vaholanki boshqalari, aksincha opzlariga yangi, ekologik foydali boplgan obhektni topib olib unga faol xujum qiladi. Ayrim obhektlar opz sifatlarini opzgartirib bir xil hollarda biozrarlantiruvchi turlar sifatida muhimsizroq boplib qoladilar. Yangi obhektlarga xujum qilishga potentsial (yashirin holda) tayyor turgan turlarning tabiatda har doim katta rezervi mavjud, ammo ularning biozrarlash xususiyatlari koppgina holatlarga bog’liq holda namoyon bopladi va, shunday qilib, xozirgi paytda opzining real xususiyatlarini namoyon qiladiganlarga qaraganda, biozararlanish potentsial turlarining miqdori har doim kopp bopladi.

2. Yuzaga kelgan situativ faktorlar har bir daqiqada biozrarlanish xususiyatini faqat mahlum bir turning populyatsiyasida namoyon qilsa, va holanki boshqalari indifferent boplishi mumkin. Boshqa bir holatda koprinish opzgarishi mumkin, opshanda birinchilari biozararlanishning yashirin agentlari optadi, ikkinchilari esa shubhasiz zararkunadalar rolini opynaydi.

3. Biozararlantirish xususiyatlarini optishida atrof-muhit ko’p qirrali tabiiy-mintaqaviy va iqlimiy faktorlardan boshlab va tirik organizmlarning mavsumiy va sutkalik bioritmlarigacha boplgan muhim ekologik sharoitlar faollik koprsatadi. shu faktorlar oprnini insoning tabiatni opzlashtirishdagi faoliyati, uni chiqindilar Bilan ifloslashi, yangi materiallar va maxsulotlar Bilan topldirilishi egallaydi. Muhitni inson tomonidan ifloslanishi sezilarli darajada ekologik faktorlarning dinamizmini aniqlab, biozararlash xususiyatlarining namoyon boplishini, murakkab va siljiydigan qurama (mazaika)sini yaratib, bahzi organizmlarning, populyatsiyalar va biotsenozlarning biozararlash faoliyatini rag’barlantiradi.