Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

1-jadval. Xemotroflarning hayot kechirish usullari (po Gusevu, Mineevoy, 1978)

Elektron donorlari	Elektronlar-ning oxirgi aktseptorlari	Tana tuzilmalarini qurishdagi karbon manbasi	Hayot kechirish usuli	Namoyandalari
Anorganik birikmalar (H2, H2S, NH3, Fe^2+ va b.)	Molekulyar kislorod	CO2	Xemolitoaero-avtotrofiya	Nitrifikatsiya qiluvchi, tion, vodorod bakteriyalari
		Organik birikmalar	Xemolitoaero-geterotrofiya	Bahzi vodorod va temir bakteriyalari
	CO2, SO4^2-	CO2	Xemolitoanaero-avtotrofiya	Metan hosil qiluvchi bakteriyalar
		Organik birikmalar	Xemolitoanaero-geterotrofiya	Sulgpfattiklovchi bakteriyalar
Organik birikmalar	Molekulyar kislorod	CO2	Xemoorganoaero-avtotrofiya	CHumoli kislotasini bakteriyalar oksidlashi
		Organik birikmalar	Xemoorganoaero-geterotrofiya	Bakteriyalarning koppchiligi
	Organik birikmalar	CO2	Xemoorganoanaero-avtotrofiya	Metan hosil qiluvchi bakteriyalar
		Organik birikmalar	Xemoorganoanaero-geterotrofiya	Sut achituvchi, moy achituvchi va b. achituvchi bakteriyalar

Sanoat materiallarining biodestruktsiyasi (bioemirilishi, bioparchalanishi) jarayonida bakteriyalarning quyidagi xususiyatlari muhim rol opynaydi: kopp bakteriyalar tashqi muhitdan organik modda olmasdan hayot kechira olishi; bahzi bakteriyalar muhitdagi ekstremal sharoitlarda ham hayotchanligini yopqotmasligi, jumladan, yuqori harorat (80^oS, bahzan undan ham yuqori) va bosimga, kuchli nordonlik yoki ishqorlikka, intensiv nurlanishga, tuzlarning yuqori miqdoriga va b. chidamliligi. Xemotrof va geterotrf bakteriyalar opsishi uchun haroratning ustki chegarasi kopp hollarda 90^oS va undan ham yuqoriroqni tashkil etadi. Misol uchun, metallarda faol biokorroziya qopzg’atuvchi Thiobacillus turkumiga mansub bakteriyalar opsishi uchun haroratning ustki chegarasi 60^oS; biokorroziya qopzg’atuvchi sulgpfatreduktsiya qiluvchi bakteriyalarning bir turi uchun esa 70^oS. Bahzi muhitni oksidlovchi bakteriyalar 90^oS haroratda opsa oladi. Bunday bakteriyalarning termostabilligi ular oqsillarining (birinchi navbatda fermentlarining) issiqlikka chidamliligi bilan bog’liq. Ularning membranalaridagi lipid moddalari, karbonning kopp sonli atomlariga ega boplgan topyingan va shoxlangan moy kislotalari mavjudligi bilan tahriflanadi. Bunday lipidlarning erish harorati yuqoriligi biomembranalar issiqlikka chidamli boplishini tahminlaydi.

Bahzi bakteriyalar rN 1 yoki rN 10 boplganida ham opsish va rivojlanishini topxtatmaydi. Misol uchun, Thiobacillus turkumiga mansub bakteriyalar turlaridan bittasi uchun optimal rN 1-3, boshqasi uchun esa rN 9,8.

Bahzi bakteriyalar yuqori havo bosimiga opta chidamli. 750 atm bosimida opsa oladigan turlar mavjud; bahzi turlar uchun optimal bosim 100-300 atm. Biokorroziya qopzg’atuvchi sulgpfatreduktsiya qiluvchi bakteriyalar 3500 metrdan ham chuqurroqda joylashgan neftgp quduqlaridan ajratilgan; bu chuqurlikda bosim 400 atm dan ortiq, harorat esa 60^oS va 100^oS orasida opzgarib turadi.

Muhitdagi tuzning yuqori miqdorlariga ham bakteriyalarning opta chidamli turlari mavjud. Misol uchun, bahzi turlar osh tuzining topyingan eritmasida (~32%) opsa oladi.

Bakteriyalarning qattiq materiallarni yemirish xususiyati mahlum darajada ularning qattiq substrat va zarrachalar ustiga adsorbtsiya qila olish qobiliyati bilan bog’liq. Koppincha adsorbtsiya bakterial yemirilishning 1-nchi bosqichidir. Misol uchun, mahlumki, bakteriyalar shisha sirtiga yopisha oladi. SHishada adsorbtsiya qilgan bahzi bakteriyalar uni yemira boshlaydi. Elektron mikroskop vositasida optkazilgan tekshiruvlarda bahzi shilimshiq modda hosil qiluvchi bakteriyalar shishaga yopishgan joylarini eritishi va u yerda botiqlik hosil qilishi aniqlangan.

Sanoat fermentyorlariga botirilgan (rN yoki Yeh ni oplchash uchun ishlatiladigan) metall elektrodlarning ustida bakteriya qoplamalari hosil boplishi katta muammo tug’diradi. Tiobatsillalar oltingugurtning qattiq zarrachalarini opzlashtirishida adsorbtsiyaning roli yaxshi oprganilgan. Adsorbtsiyadan sopng oltingugurt kristallari ustida botiqliklar paydo bopladi. Bu jarayonda bakteriyalar chiqaradigan fosfatidilinozit sirt faol moddasi katta rolgp opynaydi. Qattiq karbonvorodlarda bakterial destruktsiyaning tezligi ular ustining maydoni va ularga bakteriyalar yopishishi bilan bevosita bog’liq ekanligi aniqlangan. Demak, bakteriyalar qattiq karbonvorodlar va boshqa qattiq substratlarni qopllashi uchun adsorbtsiya qilishi muhim shartdir. Xuddi shu jarayon bakteriyalar tarafidan steroid birikmalar transformatsiya qilinishida ham kuzatiladi. Kristallarga bakteriyalar adsorbtsiyasini oddiy nur mikroskopida ham kuzatish mumkin. Bunda adsorbtsiya joylarida kristalllar tezda eriy boshlaydi.

TSellyuloza parchalovchi mikroorganizmlar uning tolalariga yopishadi va tola bopylab uzunasiga joylashadi. Bunday mikroorganizmlarning hujayralari juda katta adsorbtsion qobiliyatga ega va ular tsellyuloza tolalariga juda mahkam yopishadi.

Tuproqda polixlorvinil pardasi parchalanishini tadqiq qilganda, parda ustida mikroorganizmlarning mahlum shakllari selektiv usulda adsorbtsiya qilinishi va ayni shu mikroorganizmlarning mikrokoloniyalari ostida parda kuchli opzgarishi aniqlangan.

Bahzi bakterial ekzofermentlarning nisbatan kam ixtisoslangan boplishi bakteriyalar har xil materiallarni faol bioparchalashiga imkon yaratadi. Misol uchun, Bacillus subtilis turining ishqorli proteinazalari (subtilizinlari) oqsillarni gidroliz qilishi bilan birga amidlar, aminokislotalar efirlari va ularning hosilalari, tuban moyli kislotalarnig efirlari (metilbutirat, etilvalerat va b.) va hatto bahzi triglitserinlarning (misol uchun tributirinning) gidrolizini kataliz qilishga qodir. pseudomonas fluorescens turining ekzolipaza fermenti tabiiy substratlardan (glitserin va moy kislotalarining efirlaridan) tashqari, past tezlikda boplsa ham, karbon kislotalarining har xil sintetik efirlarini (etilenglikolgpdiatsetat, dimetiladipinat, propion kislotasining butil efirini) gidroliz qila oladi.