Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Biozararlanishning ikkiyoqlamali hususiyati, kelib chiqish

sabablari va ekologo-texnologik kontseptsiyasi
Biozararlanishning kelib chiqish sabablari topg’risida yagona fikr yopq. Mavjud dunyoqarashlarga kopra asosiy va yetakchi sifatida ekologik muhitga ustunlik beriladi. Boshqa mutaxassislarning fikricha, butunlay inson faoliyati bilan bog’liq hal qiluvchi muhit atropogen-texnologik hisoblanadi. Ikkala fikrning asoslanganligiga kopra biozararlanishni goh ekologik, goh esa antropogen-texnologik hodisa sifatida qarash mumkin. Biozrarlanishni ekolog nuqtai-nazaridan qaraydigan boplsak, uning ixtiyorida quyidagi asoslar mavjud. Biozararlanish hamisha, qanday boplmasin, topg’ridan topg’ri yoki bir tomondan atrof-muhit bilan bog’langan, ayrim hollarda inson daxlsizligi, boshqalarda-keskin opzgartirilgan, va nihoyat uchinchidan–inson tomonidan yaratilgan qaraladi. Atrof-muhit fon hisoblanib, unda biozararlanish jarayonlari kechadi, opz oprnida shuni aytmoq kerakki u doimo atrof-muhitning doimiy girdobiga chalingan bopladi. Muhitsiz hech qanday biozararlanish vujudga kelmaydi va boplmaydi. Biozararlanishning atrof-muhitda opz analoglari-ekologik prototiplari boplib, tabiatda shunga opxshash hodisalar inson paydo boplishidan oldin ham, ayniqsa hozirgi davrda inson muntazam ravishda muhitni buyum va materiallar bilan topldirib turishi biozararlanishni vujudga kelishiga sharoit yaratadi.

SHunday boplganda, biozararlanishlardan biri-kemalarda suv optlari, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar qoplamasining opsishi-tabiatda ularning suzivchi buyumlarga tabiiy opsivchi qoplama ularni ekotiplari mavjudligidan darak beradi. Masalan: suvga qulagan daraxtlarda va h. Bunda organizmlarning muhitga tushgan yangi predmetga nisbatan tahsirchanligi, jumladan, inson faoliyati tufayli, bahzida ularga ekologik yaxshi tanish boplgan singari kuzatiladi.

Biozararlanishlar jarayoni nafaqat atrof-muhit tahsirini sezadi, opz navbatida oprab olgan barcha yaqin muhitni opzgartirib, unga ham tahsir koprsatadi. Opzini olganda, inson tomonidan yaratilib va atrof-muhitga kiritilgan obhekt kuchli ekologik muhit hisoblanib, bir hil hollarda organizmlar tomonidan faol foydalanilsa, boshqalarda – ularga salbiy tahsir koprsatadi, uchinchilarida esa bilvosita yashash joyi va tarqalishga nisbatan ularga yangi imkoniyatlar tug’diradi.

Bunday barcha hollarda, hujumkor obhekt organizm xususiyatini opzgartiradi va muhim ekologik nuqtai nazardan yangi qopshimcha sifatlar hosil qilib, bir vaqtning opzida ushbu obhektni biotsenitik zanjirga kirituvchi tabiatda majud yoki inson faoliyati tomonidan yangi vujudga kelgan opziga xos gid vazifasini bajaradi.

Biozararlanish jarayonlarining atrof-muxit bilan chambarchas aloqa faolligi, qachonki inson tomonidan tabiatga kiritiladigan obhektlar kopp hollarda ularni xujum qiluvchi organizmlar yordamida tabiiy biotsenozlarga kiritilganda ular boshqa biotsenozlar ahzolari bilan aloqada boplgan va shu tufayli ularning ixtiyoridagi yuzaga kelgan kontaktlarni qaytadan rekrutliklangan, ular tomonidan “keltirilgan”, ahzolarga taqdim qilishdir. Boshqa hollarda obhekt va unga xujum qiluvi organizm atrofida yangi biotsenotik bog’lanishlar va opzaro bog’lanishlar boplib yangi, sunhiy biotsenoz yuzaga keladi. Bu holda obhektning ekologik “foydaliligi” va ekologik maqsadda organizmlar tomonidan uni foydalanish imkoniyatini hal qiluvchi faktor boplib qoladi. 1-rasmda tabiiy biotsenozlarga obhektlar jalb qilinishining asosiy yopllari hamda yangi biotsenozlar va biotsenotik bog’lanishlarni vujudga keltirishdagi obektlarning axamiyati koprsatilgan.


Эскидан юзага келган биоценозлар

Маҳсулот, материал

Организм

Техникавий мосламалар, иншоотларм

Биозарарланиш вазияти асосидаги

янги биоценозлар