Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Biozrarlanishning ekologik analoglari va ulardan himoya vositalarini izlashda foydalanish.
Biozrarlanish barcha komponentlarining ishtiroki biozararlanish vaziyatini vujudga kelishiga zamin yaratadi. Agarda komponentlarning opzaro tahsiri amalga osha boshlansa, unda biozararlanish jarayonining boshlanishiga asos bopladi. Opzaro tahsir boshlanishi uchun organizm va obhekt bir biri bilan uchrashishi shart. Agarda bu uchrashuvda manfaatdor organizm obhektni qabul qilsa, uning bopshliqda kopchib yurishini kuzatib borsa va nihoyat, uning bilan aloqaga chiqsa, bu jarayon sodir boplishi mumkin. Ammo boshqa hollarda organizm obhekt bilan uchrashuvni izlamaydi va ularni oprtasidagi aloqa tashqi (begona) kuchlarning tahsiri bilan oprnatiladi. Informatsion-signal beradigan nazorat majburiy emas. Masalan qiyin urug’larini shamol tom devorga olib ketadi va ulardan daraxtchalar opsib chiqadi, qushlar esa samoletlar bilan topqnashib ularni shikastlanishga olib keladi.

Hamma hollarda biozararlanish jaryoni faqat organizmning obhekt bilan bevosita aloqasi boplgan holdagina boshlanadi. Bu aloqaga aniq bir maqsadga qaratilganligi bilan (komponentlarning biri yoki birga ikkalovi tomonidan), ularni boshqaruvchi monitoringning (yoki tabiat kuchlarining) tahsiri oraqali yoki boplmasa tasodifan erishiladi.

Agarda oragnizm obhektdan manfaatdor boplsa, shundagina u uni faol “izlashni” boshlaydi. U unga nisbatan betaraf tahsirlanish koprsatishi mumkin, mabodoobhekt uning uchun xech qanday ekologik va informatsion ahamiyatga ega boplmasa.

Bu sxema sezilarli darajada jonivorlarga tegishli, lekin ularning biozrarlanishlarga qopshgan hissasi katta. Bevosita aloqadan tashqari, jonivorlarning katta masofalarda obhektlarni qabul qilish qobiliyati muhim va sopngra ular bilan faol yaqinlashishadi yoki ulardan opzini chetga oladi. Bu hollarda biozararlanish jarayonining yuzaga kelishi va rivojlanish ehtimoli masofadan bajariladigan (distantsion) obhektdan jonivorlarga bir tomonlama yopllangan, aloqani oprnatilishiga bog’liq. Jonivorlarning sezgi ahzolari obhektni qabul qilish qobiliyatiga ega boplgan holdagina bu aloqa oprnatiladi. Mabodo bunday aloqa oprnatilmasa, unda jonivorning tashabbuskorligi biozararlanish jarayonini paydo boplishiga tahsir koprsata olmaydi.

SHu bilan bir qatorda organizmning obhektni qabul qilish fakti opzini olganda hali uning tomonidan bopladigan zrariy biozrarlanish reaktsiyasini anglatmaydi. Buning uchun jonivorda opziga tanish, foydali orentir kabi obhektga nisbatan qiziqqon boplish i kerak, agarda obhekt unga shunday narsani eslatsa. Yoki hech boplmaganda jonivor notanish obhektga tadqiqiy qiziqish koprsatishi kerak. Neytral xulqli reaktsiya yoki ayniqsa repellent-chopchitadigan chetga olish reaktsiyasi agent bilan obhektga yaqinlashish, opzaro munosabatga kirish va shu bilan biozararlanish jarayonini boshlash imkoniyatini bermaydi.

SHunday qilib jonivorlar bilan bog’liq boplgan biozararlanish jarayonlari katta qismining paydo boplishidagi muhim faktor, bu jonivorlarning obhektlarni qabul qilish va ularning tahsiriga ijobiy, attraktiv javob berish qobiliyatidir.

Obhekt va tabiat orientirlari opxshashligini ekologik printsipi (tartibi) shunday muhim vaziyatni koprsatadiki, inson tomonidan yaratilgan koppchilik materiallar, maxsulotlar va inshootlar biozararlanish tahsiri obhekti boplib qolmoqda, eng avval ular qachonki ekologik opxshash boplsa (topliq yoki qisman opxshash boplsa) va tabiiy orientirlarni esga solib tursa. Buning ustiga organizm uchun ekologik muhim, foydali tabiiy orientirlarni esga solib turuvchilarga alohida afzallik koprsatiladi.

Agarda bu foydali xususiyatlar agent bilan obhektni bevosita kontaktida va obhektda tastiqlansa, unda ularning orasidagi aloqalar doim va mustaxkam hosiyatiga ega bopladi va xulq-atvor reaktsiyalarida mustaxkamlanadi. Mabodo organizm va obhekt orasidagi kontaktlar tadqiqiy reaktsiya negizida amalga oshib borsa yoki ular umuman tasodifan yuzaga kelsa, unda organizmning keyinchalik xulq-atvori obhektning ekologik foydaliliga bog’liq bopladi va bunga bog’liq bog’liq holda material va maxsulot doimiy va kuchaytirilgan xujumlarga uchrab turadi yoki xujumlar tasodifan yuzaga keladigan sifatga ega bopladilar.

Koppchilik biozrarlanishlarning opz tabiiy analoglari ular material va maxsulotning azaldan mahlum boplgan va turli xil organizmlar opzlarini yashash maqsadida foydalanib kelgan tabiiylari bilan opxshashligiga asoslangan. Bahzi xollarda opxshashlik ekologik ahamiyatsiz parametrlar bilan cheklanadi, boshqa xollarda materiallar yoki maxsulotlar ekologik muxim xususiyatlari bilan opxshash boplib ketadi va ushanda ular organizm (organizmlar) tomonidan doimiy xujum va foydalanish (yahni biozrarlanish) obhekti boplib qoladi. Bunda organizm bu obhektni ekologik prototipiga (timsoliga) moslashib boplgan moslashish ususllari bilan foydalanadi. Bunaqa moslashishlarni mavjudligi organizmni obhektlarga “oldindan moslashtirishdek” bopladi, oson (tayor) yopllardan foydalangan holda ularni opzlashtirish imkoniyatini beradi. Tur uchun analoglari boplmagan va organizm uchun notanish boplgan, uning moslashish chegarasidan chiqib ketgan yangi materiallar va maxsulotlar.-bu esa boshqacha xolat. Bunda hamma narsa organizmning turlar-tahrifiga, ularning qaytadan qurish yoki opzgarish qobiliyatiga bog’liq. Bir hollarda bu opngidan keladi, va opshanda yangi material va maxsulot shuningdek biozrarlanish tahsirini obhekti boplib qoladi, boshqa hollarda esa aksincha, va organizmlar ularning tahsiriga javob bera olmay qoladilar. (2-rasm)