Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Biozararlanish qopzg’atuvchi zamburug’larning biologik xususiyatlari
Zamburug’larning bahzi morfologik, fiziologik va genetik xususiyatlari mavjudligi ular biozararlanish qopzg’atuvchi organizmlar orasida dominant vaziyatni egallashi uchun imkon yaratadi.

Materiallar zararlanishi uchun atrof-muhitda mikroorganizmlar boplishi lozim. Zamburug’lar yer kurrasining barcha qismlarida, tuproq, suv va havoda juda keng tarqalgan. Materiallarni zararlovchi zamburug’larning koppchiligi yuqori darajadagi koppayish energiyasiga ega. Misol uchun, quruq sporali (Aspergillus, penicillium, Trichoderma va Scopulariopsis turkumlariga mansub) turlar yuz ming va millionlab konidiya hosil qiladi. Konidiyalar shunchalik kichik va vazni shu qadar yengilki, ular sal harakatdagi havo bilan katta balandliklarga koptariladi va uzoq masofalarga tarqaladi. Mikroskopik boplgani uchun ular, juda kichik, kopzga koprinmas teshikcha va kavakchalarga kiradi; bunday mikroskopik teshik va kavakchalar granit va temirga opxshash qattiq va zich materiallarda juda kopp. Bahzan zamburug’lar polimer va uning tarkibiga kiruvchi komponentlari orasidagi choklarida qayd etiladi. Bahzi zamburug’lar, ayniqsa g’ovak materialar ichiga, tomchilab oqayotgan suv bilan kiradi. Keltirilgan misollar shuni koprsatadiki, zamburug’larni har joyda, hatto boshqa organizmlar kira olmaydigan yerlarda ham uchratish mumkin.

Materiallarga joylashishida zamburug’larning silliq sathga adsorbtsiya qila olish qobiliyati katta rolgp opynaydi. Qattiq va erimaydigan substratlar bioemirilishining birinchi bosqichi yopishqoqlik jarayonidir. Zamburug’lar tanasi mitseliydan iborat boplishi ular bilan atrof-muhit orasidagi munosabatlarning shaklini aniqlovchi muhim biologik xususiyatdir. Mitseliy substratda tez tarqalishi va katta maydonni egallashi mumkin. Masalan, uy zamburug’lari hosil qiladigan arqonchalarining uzunligi bir necha metrga yetishi mumkin. Bahzan arqonchalar ozuqa sifatida qopllanilmaydigan substratdan ham optadi va opsish davrida uni yemiradi. Bunday hodisa, misol uchun, Varshava metrosida kuzatilgan – Serpula lacrymans zamburug’i, arqonchalarida hosil qilgan organik kislotalari bilan, beton tayanchlarni yemirgan.

Biozararlashda mikroorganizmlar orasidagi zamburug’larning dominant roli ularning juda boy fermentativ apparati tahminlaydigan metabolik xususiyatlari bilan bog’liq. Zamburug’lar invertaza, amilaza, proteaza, lipaza, fosfataza, tannaza, -aminokislotalar oksidazasi, pektin fermentlari, polifeniloksidaza, katalaza, tsellyulazalar kompleksi va boshqa fermentlarni hosil qiladi. Boshqa mikroorganizmlarga nisbatan zamburug’larning fermentativ apparati juda boy. Uning vositasida zamburug’lar boshqa mikroorganizmlar ishlata olmaydigan substratlarda ham har xil kimyoviy opzgartirishlar yuzaga keltiradi va bunday substratlarni opzlashtiradi. SHu sabadan ular har qanday sanoat uskunasini opz muddatidan oldin ishdan chiqara oladi. polifag zamburug’larning xilma-xil substratlarda opsa olish qobiliyati hozirgi davrda zamburug’lar bilan zaralanish miqyosi opta xavfli darajalarga yetganidan dalolat bermoqda.

Fermentlarning keng topplamidan tashqari, kopp zamburug’ turlari toksin birikmalari hosil qilish qobiliyatiga ham ega. Bu esa ularning raqobat qilish qobiliyatini yanada oshiradi.

Materiallar uchun zamburug’lar metabolizmida hosil bopladigan boshqa birikmalar, ayniqsa organik kislotalar ham xavf tug’dradi. Misol uchun, reaktiv yonilg’ida opsish jarayonida Cladosporium resinae sintez qiladigan organik (limon, tsis-akonit, izolimon, -ketoglutar, shovul, sirka va dodekan) kislotalar samolyotlarning alyuminiy baklarida korroziya qopzg’atadi.

Materiallar mikologik shikastlanishida zamburug’lar biologik ekstremal sharoitlarda opsa olish qobiliyatining ahamiyati oz emas. Zamburug’ sporalari qurishga chidamli, ular quruq sharoitda 20 yil va undan ham kopproq vaqt mobaynida saqlangani mahlum. Kopp tur zamburug’larning sporalari past harorat mavjud boplgan sharoitlardan biokimyoviy faolligini yopqotmaydi. Frantsuz fizigi Bekkerelgp optkazgan tajribalarda suyuq azot haroratida (– 190^oS) 6 oy mobaynida saqlangan zamburug’lar sporalari hayotchanligini yopqotmasdan opsa olgani buning yaqqol misoli bopla oladi.