Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Zamburug’larning ekosistemadagi oprni
Zamburug’lar materiallarni har xil ekologik sharoitlarda shikastlaydi va koppincha bu jarayonlar tabiatda topxtovsiz umumiy modda aylanishining tarkibiy qismlaridir. Zamburug’lar uchun topkilgan barg, novda, shox va topnkalar har doim opzlashtiriladigan substratlardir. Inson yaratgan sharoitlarda ular birinchi navbatda opsimliklardan tayyorlangan materiallar – yog’och-taxta, qog’oz va gazlamada rivojlanadi. Tabiatdagi kabi, bu materiallar zararlanishi opchoqlarida mahlum ekosistemalar xosil bopladi. Ularda modda aylanishi va organizmlarning bir-biri va atrof-muhit bilan energiya almashinuvi oprin oladi. SHu bilan birga, zararlangan materiallarda paydo bopladigan biologik sistemalarning strukturasi oddiyroq va materiallarda tabiiy biotsenozning faqat ayrim namoyandalari mavjud boplishini nazarda tutish lozim. Undan tashqari, bunday ekosistemalar uchun, ayrim organizmlar rivoji uchun yaxshiroq sharoit yaratuvchi, qisqargan ozuqa zanjirlari va zaiflashgan opz-opzini regulyatsiya qilish xarakterlidir.

Boshqa zararlangan materiallar (plastmassa, rezina, metall, shisha) da optadigan jarayonlarning tabiiy sharoitlarda kuzatiladigan biotsenotik munosabatlardan farqi katta. Hozirgi davrda bu, zamburug’lar uchun nisbatan yangi, materiallarda mikroorganizmlarning barqaror komplekslari mavjudligi haqida sopz yuritishga erta, chunki har bir biotsenozning opz tarixi, areali, tuzilishi, opziga xosligi va mustaqilligigining belgilari boplishi shart, deb hisoblashadi (Ramad, 1981). Biroq biodestruktor zamburug’lar ekologiyasining bahzi umumiy qonuniyatlari ustida topxtalish lozim.

Organizmlarning har bir ekosistemadagi oprni birinchi navbatda ular orasidagi trofik munosabatlar bilan belgilanadi. Biozararlanish qopzg’atuvchi zamburug’lar geterotrof saprotroflar guruhiga kiradi. Ular substrat bilan yaqindan bog’langan, ozuqa moddalarini shimish uchun katta sathga ega va metabolitlari vositasida atrof-muhitga faol tahsir koprsatadi. Barchasi geterotrof boplsa ham, ozuqaga talabi bopyicha mikodestruktorlar juda xilma-xil. Ularning substratga nisbatan munosabatini hisobga olgan holda 2 guruhga – spetsifik va nospetsifik saprotroflarga boplishadi.

Nospetsifik saprotroflar qatoriga turli substratlarda yashovchi polifag zamburug’lar kiradi. Ulardan sanoat materiallarida Aspergillus, penicillium, Trichoderma, Alternaria va Fusarium turkumlarining namoyandalari kopplab rivojlanadi (11 jadval). Bu turlar faol biokimyoviy faoliyatga imkon yaratuvchi va natijada materiallarni yemiruvchi har xil fermentlarni katta miqdorlarda hosil qiladi. SHu bilan birga harorat, namlik, boshqa ozuqa manbaalari mavjud yoki mavjud emasligi kabi bir qator sharoitlar bilan bog’liq holda, hatto bir turga mansub zamburug’ uchun ham ozuqa sifatida mahlum bir birikma har xil bahoga ega boplishi mumkin. Misol uchun bahzi janubda tarqalgan Monoverticillata sektsiyasiga mansub penicillium turlarida, shimolda dominant boplgan Assymmetriaca sektsiyasiga kiruvchi penicillium turlariga nisbatan kislota hosil qilish va tsellyuloza parchalash qobiliyati pastroq. Janub turlariga nisbatan shimoliy territoriyalardan olingan izolyatlarning katalaza faolligi yuqoriroq.