Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

9- jadval. Elektromagnit nurlanishning spektral tarkibi

Nurlar			Toplqinlar uzunligi intervali, mmk (nm)	Tipik toplqin uzunligi, mmk (nm)
Kosmik nurlar (gamma-nurlar va b.)			10^-5 – 10^-3
Rentgen nurlari			10^-3 – 10
Quyosh nurlanish energiyasining (quyosh radiatsiyasining) asosiy qismi	Ulgptrabinafsha nurlar		10-400
	Kopzga koprinuvchi nurlar	Binafsha	(390)400-455	430
		Kopk	455-485	470
		Moviy	485-505	495
		Yashil	505-550	530
		Sariq-yashil	550-575	560
		Sariq	575-585	580
		Topq-sariq (apelgpsin)	585-620	600
		Qizil	620-760	640
	Infraqizil nurlar		760-100 000
Radionurlar (Gerts toplqinlari)			10^5-10^9

Kopzga koprinuvchi nurlar (yorug’lik). Yorug’likning mitseliy rivojlanishiga tahsiri haqida mahlumotlar bir muncha kam. Faqat Trichoderma viride va bahzi penicillium turlari opsishiga yorqin yorug’lik salbiy tahsir qilishi yoki opsishni kuchaytirishi aniqlangan. Bu yopnalishda tadqiqotlar yetarli emasligi metodik qopllanmalar yopqligi bilan bog’liqdir. Tajribalarning koppchiligida yorug’likning zamburug’lar spora hosil qilishiga tahsiri oprganilgan. Bahzi zamburug’larning (Curvularia lunata, Bipolaris sorokiniana) spora hosil qilishi yorug’likka kopra qorong’ida yaxshiroq optadi, boshqalari esa (Fusarium moniliforme, Cercospora sp.) yorug’lik opzgarishiga befarq. Yorug’lik spora hosil qilishiga ijobiy tahsir qiluvchi turlar ham mavjud (penicillium spp.) Yorug’likning bu jarayonga tahsiri bitta turkum turlari orasida ham opzgaruvchan boplishi mumkin: Botrytis cinerea ham yorug’da, ham qorong’ida konidiya hosil qilsa, Botrytis gladiolum faqat yorug’likda hosil qiladi.

Keyingi davrda tadqiqotchilar diqqati har xil taksonomik guruhlarga (askomitset, bazidiomitset va deyteromitsetlarga) mansub boplgan zamburug’larning mikoxrom (fotoretseptor) sistemalarini oprganishga qaratilgan. Uchta turning konidiogenez jarayonida (Botrytis cinerea, Alternaria solani, Bipolaris oryzae) mikoxromlar qatnashishi isbotlangan. Bu birikmalarning tabiatini va yorug’likning regulyatorlik mexanizmini aniqlash uchun tajribalar optkazilmoqda.

Kopp zamburug’larda, misol uchun askomitset va gimenomitsetlarda fototropizm mavjudligi koprsatilgan. Ularning opziga xos mexanizmlari spora hosil qiluvchi organlarini yorug’lik manbaiga nisbatan mahlum vaziyatga joylashtirishga imkon beradi. Xira yorug’likda (misol uchun shaxtalarda) gimenial qatlami boplmagan g’ayrioddiy uzun meva tanalari hosil qilishi asosida taxta-yog’ochni yemiruvchi zamburug’larning gifalari ham ijobiy fototropizmga ega boplishi faraz qilinadi.

Yorug’lik pigment hosil boplishiga tahsir qilishi mumkin. Yorug’lik tahsirida Fusarium moniliforme, phoma sp., penicillium sclerotiorum, Bipolaris victoriae turlarining mitseliy va konidiyalari topqroq tus oladi. SHu sababdan, soyaga nisbatan yorqin yorug’lik tahsirida qolgan materiallarda nomaqbul dog’lar hosil boplish xavfi kopproq.

Ultrabinafsha nurlanish. Quyosh spektri nurlaridan mikroorganizmlarga eng xavflisi UB nurlardir. Amaliy nuqtai nazardan oson boplishi uchun UB nurlarni shartli ravishda quyidagi uchta boplimga ajratiladi.

- C boplimi (toplqin uzunligi <280 nm) nurlari juda kuchli mikroorganizmlarni opldiruvchi (bakteritsid, fungitsid va h.) qobiliyatga ega; ularning koppchiligi yer ustiga yetib kelmaydi.

- B boplimi (280-315 nm) nurlari inson terisi ostida provitamindan D vitamini hosil boplishini tahminlaydi, tanaga umumiy davolovchi, eritem va blastogen tahsir koprsatadi.

Katta dozalarda mikroorganizmlarga mutagen va letal tahsir koprsatadi.

- A boplimi (315-400 nm) nurlari B boplimnikiga kopra kamroq biologik faollikka ega.

Zamburug’lar nurlanishi intensivligi quyosh gorizontdan balandligi, havodagi ozon miqdori, bulut mavjudligi va havo ifloslanishi darajasiga bog’liq. UB nurlarning qopp qismini Yer ionosferasi ushlab qoladi. SHunga qaramasdan ular katta biologik faollikka ega. UB nurlarning zamburug’larga tahsiri nurlanish dozalari va spektral diapazoniga bog’liq.

Ularning kichik dozalari stimulyatsiya qilish tahsiriga ega. Bahzi topq tusli zamburug’larda (Alternaria, Bipolaris, Exserohilum, Drechslera, Curvularia, Stemphylium turlari) har xil diapazondagi UB nurlar tahsirida konidiya hosil boplishi va ularning opsishi kuchayadi. UB nurlar tahsiri yordamida bir qator deyteromitsetlarning jinsiy bosqichi hosil qilingan va bu ularning sistematikadagi oprnini aniqlashga kopmak bergan.

UB nurlarning katta dozalari mutagen va letal tahsirga ega. Misol uchun Yerga yetib keladigan UB nurlarning kopp qismini tashkil etuvchi, toplqin uzunligi 290 nm boplgan nurlar tahsirida A. terreus va p. notatum turlari kulgpturalarida mutantlar paydo bopladi. UB nurlarning letallik xususiyatidan binolarni va bahzi materiallarni sterillashda foydalaniladi.

UB nurlanishning biologik tahsiri ularni opzlashtirgan tirik hujayralarda, asosan ularning nuklein kislotalarida (DNK va RNK) fotokimyoviy reaktsiyalar tufayli kuzatiladigan kimyoviy opzgarishlar bilan bog’liqdir. Ulardan eng xavflisi DNK ning pirimidin dimerlari hosil boplishidir. Bu jarayon UB nurlanishning mutagen va letal tahsirlarining asosiy sababi hisoblanadi.

Zamburug’lar turlarining quyosh radiatsiyasiga chidamliligi juda xilma-xil. Topq tusli gifomitset turlarining UB nurlarga chidamliligining opzgarish koplami (0,001% dan 40% gacha) qariyb 5 tartibga tengligi ehtirof qilingan (Jdanova i dr., 1982) (10- jadval). Zamburug’larning UB nurlanishga chidamliligi ularda melanin tipidagi topq tusli pigment mavjudligi bilan bog’liq, deb hisoblanadi.