|
6 jadval. Zamburug’larni turli rN darajalarida opsish qobiliyati* (po Mirchink, 1976)
Zamburug’ turi
|
Muhitdagi rN
|
1,4
|
2,0
|
2,5
|
3,1
|
3,7
|
4,3
|
5,5
|
6,0
|
6,5
|
7,2
|
7,8
|
8,8
|
Mucor hiemalis
|
0
|
0
|
2
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
Mortierella ramaniana
|
0
|
0
|
1
|
2
|
–
|
3
|
–
|
3
|
3
|
2
|
1
|
0
|
Zygorrhynchus vuielemini
|
0
|
0
|
0
|
3
|
3
|
3
|
–
|
3
|
3
|
2
|
2-3
|
1-2
|
Absidia cylindrospora
|
0
|
1
|
5
|
5
|
5
|
5
|
5
|
4
|
3
|
3
|
3
|
3
|
Trichoderma lignorum
|
1
|
3
|
3
|
4
|
5
|
5
|
4
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
penicillium sp.
|
1
|
2-3
|
2-3
|
–
|
–
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
Aspergillus fumigatus
|
0
|
1
|
1
|
4
|
5
|
5
|
5
|
5
|
5
|
5
|
5
|
4
|
Coccospora agricola
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
2
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
Mycogone nigra
|
0
|
0
|
0
|
1-2
|
–
|
3
|
–
|
3
|
3
|
3
|
3
|
2
|
Fusarium orthoceras
|
0
|
1
|
1-2
|
2-3
|
2-3
|
3
|
–
|
4
|
5
|
3
|
5
|
3-4
|
phoma sp.
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
2
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
3
|
* Opsish intensivligi 5 ballik sistemada keltirilgan.
Har bir organizmning juda yaxshi rivojlanishi uchun rN ning optimal doirasi mavjud. Misol uchun, taxta-yog’och yemiruvchi zamburug’lar (Fomes roseus, Serpula lacrymans, Coniophora cerebrella) uchun optimal rN 3,0, uning ustki chegarasi esa rN 7,0-7,7. Mabodo rN optimumdan u yoki bu tomonga siljisa zamburug’lar opsishi qiyinlashadi. Juda nordon yoki juda ishqorli reaktsiya zamburug’larning koppchiligi uchun zaharli. Ulardan yuqori yoki kam boplganida zamburug’larni opsishdan topxtatadigan rN ning ustki va pastki chegaralari 1,0 va 11,0 ga teng. Zamburug’larning koppchiligi ozroq nordon (rN 5,0-6,0) sharoitda yaxshi rivojlanadi. Kuchli nordon (atsidofillar) va kuchli ishqorli (alkalofillar) sharoitda rivojlanuvchi organizmlar kam uchraydi. Faqat bahzi zamburug’lar 2,5 n. H2SO4 va HCL kislotalarida rivojlangani mahlum. Ular obligat atsidofillardir.
Zamburug’larning ancha turlari nordon sharoitga chidamli. Koppchilik bunday atsidotolerant shakllar Aspergillus, penicillium Fusarium turlari orasida topilgan.
Tabiatda ishqorli sharoit uchrashi odatda tuproq yoki suv havzalari bilan bog’liq. Ishqorli tuproqlarda eng kopp uchraydigan zamburug’lar qatoriga Mortierella turlari (M. alpina, M. minutissima) kiradi. Misol uchun bu turkum namoyandalari Rossiya permgp viloyatining barcha karbonatli tuproqlarida tarqalgan (Lisina-Kulik, 1967). Bu turlar tarkibida CaSO4, SiO2 va CaO boplgan substratlar uchun xarakterlidir. Bunday ishqorli tuproqlarda Mortierella bilan birga penicillium va Aspergillus turlari hamda topq tusli zamburug’lar mavjud. Ohakli g’orlardagi stalaktitlarda Verticillium lamellicola qayd etilgan.
Koppchilik zamburug’lar rN ning keng diapazonida, misol uchun penicillium variabile rN 2,2 bilan rN 11,2 orasida opsa oladi.
Kopp hollarda zamburug’lar opsayotgan muhitining nordonligini opzgartiradi. Bahzan bu muhitdagi ayrim komponentlarni opzlashtirish hisobiga yuz bersa, boshqa hollarda zamburug’ metabolitlari (organik kislotalar, ammiak) sintez qilinishi bilan bog’liqdir. Muhitdagi KNO3 tuzidan NO3- anionini opzlashtirish muqarrar ravishda substrat ishqorlashishiga olib keladi. Zamburug’lar oqsilli substratlarda (teri, jun va b.) opstirilganda ammiak hosil boplishi tufayli muhitdagi rN ishqor tomonga siljiydi. Bahzi zamburug’lar tarkibida glyukoza boplgan substratda opstirilganida rN pastga siljishi kuzatiladi, buning sababi glyukoza achishida hosil boplgan organik kislotalar muhitda yig’ilib qolishi va natijada vodorod ionlarining miqdori oshishidir. Bu kabi rN ning nordonlik tomonga siljishi Chaetomium globosum va Trichoderma viride turlari tarkibida qog’oz boplgan substratda opsganida ham kuzatiladi.
Muhitda rN reaktsiyasi opzgarishi ozuqa manbai sifatida xizmat qiluvchi birikmalar tabiatiga bog’liq. Tarkibida tez opzlashtiriladigan (glyukoza) birikma boplgan muhitda rN tez, sekin opzlashtiriladigan birikma (kraxmal, tsellyuloza va b.) boplgan muhitda esa rN sekinroq opzgaradi.
Hozirgi zamonda sanoat chiqindi suvlari bilan atrof-muhit ifloslanishi darajasi ortishi va “kislotali” yomg’irlar yog’ishi koppayishi bunday ekstremal sharoitlar boplgan joylar ham koppayishi va ularda yashay oladigan organizmlar paydo boplishiga olib kelishi va, natijada har xil materiallarning biozararlanishi hollari ham koppayishi kutilmoqda.
Fizik faktorlar
Mikroorganizmlar hayot kechirishida katta rolgp opynaydigan fizik faktorlardan eng muhimlari namlik, harorat, yorug’lik va bahzi boshqalardir. Zamburug’larga bevosita tahsir etuvchi faktorlar diapazoni kopplab omillarga, jumladan iqlim, materiallarni saqlash va ishlatish sharoitlariga bog’liq.
Tadqiqotchilarning vazifasi, biodestruktor zamburug’larning fiziologik xususiyatlari haqidagi bilimlarga tayanib ular opsishiga topsqinlik qiluvchi sharoitlarni bilishi va substrat zamburug’lar tomonidan yemirilishini maksimal darajada kamaytirishni tahminlashi hisoblanadi.
Namlik. Zamburug’ propagulalari va mitseliysi opsishida namlikning ahamiyati ayniqsa katta. Zamburug’lar opsishi va rivojlanishi mumkin boplgan namlik diapazoni harorat va rN diapazoniga nisbatan ancha tor.
Zamburug’lar ozuqa moddalarni hujayraga diffuziya qilishi, hujayra ichi metabolizmi, toksik moddalarni hujayradan tashqariga chiqarishi, ularning opsishi va koppayishi bilan bog’liq boplgan kopp jarayonlar uchun suv mavjud boplishi shart. Zamburug’larning suvga ehtiyoji har xil: bahzilari yuqori namlik talab qiladi, boshqalari esa suv yetishmasligida ham yaxshi opsa oladi.
Mikroorganizmlarning suvga ehtiyoji bir qancha parametr – havo nisbiy namligi (HNN), suv faolligi (aω) va suv potentsiali (ψ) bilan ifodalanadi.
Havo nisbiy namligi – mahlum bir vaqtda havo suv bug’i bilan topyinganligining mavjud haroratda havo maksimal mumkin boplgan topyinishi darajasiga nisbatan foizidir. Barqaror haroratda boshqa suv bug’ini shimib ololmaydigan havo topyingan havo deyiladi. Topla topyingan havoning nisbiy namligi 100% ga teng.
Suv faolligi (aω) uni mikroorganizmlar substratdan ola bilishini ifodalaydi. Suv faolligi mahlum bir haroratda eritma ustidagi bug’ bosimiga (r) toza suv ustidagi bug’ bosimining (r0) nisbatidir (aω=p/p0). Suv faolligi uning molekulalari bog’langanlik darajasini koprsatadi. Toza suvning faolligi 1 teng. Unga nisbatan barcha eritmalardagi aω birdan kam. Suv faolligi qancha oz boplsa, substratdagi suvni ushlab turuvchi kuchlar opshancha kopp va mikroorganizmlar uni opzlashtirishi qiyin bopladi. Zamburug’lar namlikning har xil darajalarida opsa olishi ularda substratning suvni ushlab turuvchi kuchlarini yenga olish qobiliyati mavjudligini koprsatadi.
Suvni ushlab turuvchi kuchlar, suvni ajratib olish uchun mikroorganizmlar xarjlaydigan termodinamik ishni xarakterlaydigan bosim birliklari (bar, paskalgp va b.) bilan ifodalanadi. Buni suv potentsiali (ψ) deb ataladi. Toza suvning potentsiali nolga teng. Toza suvga nisbatan barcha eritmalar manfiy potentsialga ega va ular manfiy barlar bilan ifodalanadi. Namlik bosimi birliklari, namlik faolligi va havo nisbiy namligi orasidagi nisbatlar 7 jadvalda koprsatilgan. Muhit namligini ifodalash uchun bularning har birini qopllash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
