Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

5 jadval. Selektiv muhitlarga qopshiladigan kimyoviy birikmalar (Gams et al., 1983)

Ajratishga mopljallangan zamburug’lar	Kimyoviy birikmalar
	Antibiotiklar	Fungitsidlar	Boshqa kimyoviy birikmalar
Aspergillus flavus		Botran 10 rrm
Aspergillus niger			Tannin 20%
Fusarium	Streptomitsin 300 rrm	0,5% li pepton agar ichida pXNB 100-750 ppm va b.	K-metabisulgpfit 300 rrm
Verticillium	Streptomitsin 200 rrm va b.	Suyultirilgan KDA ichida pXNB 75 rrm	TEA yoki OA+5% etanol ichida poligalagkturon kislotasi 0,2%
Topq rangli gifomitsetlar	Streptomitsin 200-300 rrm	Benomil 0,2 ml/l (tahsir etuvchi modda hisobida)	Sut kislotasi 0,1%
Bazidiomitsetlar		Benomil 1 rrm	σ- fenilfenol 6 rrm
Heterobasidion annosum		pXNB 200 rrm	Sut kislotasi 0,1%, etanol 20 ml/l

Tuproq, neftgp quduqlari va boshqa substratlarda mavjud boplgan biozararlovchi zamburug’ turlari tarkibini aniqlash uchun olingan namunalarni ozuqa muhitlariga ekish paytida ularga yuqorida keltirilgan antibiotiklar va kimyoviy birikmalardan tashqari zamburug’lar opsishini sekinlashtiruvchi birikmalardan biri, jumladan bengal nimrangi (67 rrm), meditsinada ishlatiladigan hopkiz safrosi (opti) (0,5-10%), natriy propionat (0,1%), triton (0,1 ml/l) yoki dezoksixalat (0,8 g/l) qopshiladi.

Termofil va termotolerant zamburug’larni aniqlash uchun tuproq suspenziyasini birin-ketin suyultirish va (antibakterial antibiotiklardan biri qopshilgan) SEA yoki AEKA ozuqa muhitlariga ekish usuli qopllaniladi. Suspenziya petri likopchalariga ekilgach, ular termofil zamburug’larni ajratish uchun 45-50^oS, termotolerant turlar uchun esa 35-40^oS haroratda opstiriladi. Issiqlikka chidamli zamburug’larning suspenziyalarini ekishdan oldin 60, 70 yoki 80^oS haroratda 10-30 min davomida qizitish ularni ajratishni osonlashtiradi.

Taxta va yog’ochni yemiruvchi zamburug’larni ajratishda har xil daraxtlardan olingan sterillangan yog’och qirindisini qopllash mumkin. Neftgp va undan olingan materiallarni yemiradigan zamburug’larni ajratishda yagona karbon manbai sifatida turli karbonvodorodlarni qopllashadi. Suyakdan tayyorlangan sanhat asarlarini zararlovchi zamburug’larni ajratish va saqlash uchun muhitga suyak uni qopshiladi.

Zamburug’larni uzoq vaqt davomida ozuqaga boy muhitda opstirish ularni materiallarning yemirish xususiyati yopqolishiga olib keladi. Bunga yopl qopymaslik va mahlum bir substratga agressivlik xususiyatini saqlab qolish uchun zamburug’larni opsha material yagona karbon manbai boplgan muhitda opstirish va saqlash lozim.

Materiallardan ajratilgan zamburug’larning metabolik faolligi ular nafas olishi intensivligi, zararlangan joyda fermentlarining faolligi va boshqa metodlar vositasida aniqlanadi.

Kislorod. Zamburug’larning kislorod miqdori har xil boplgan muhitlarda opsish qobiliyatini oprganish sanoat va oqava suvlarini tozalashda hamda organik substratlarni zararlanishidan asrashga qaratilgan sharoit yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki zamburug’larning kislorodga ehtiyoji organik moddalarni oksidlash bilan bog’liqdir.

Zamburug’larning koppchiligi fakulgptativ aeroblar, ammo bahzilari (achitqi zamburug’lari – drojjalar) fakulgptativ anaeroblardir.

Aerob organizmlar kislorodga ehtiyoji bopyicha bir-biridan juda farq qiladi. Bahzan zamburug’ opsishi uchun kislorodning bir miqdori kerak boplsa, uning metabolizmi uchun boshqa miqdori lozim bopladi. Misol uchun A. niger zamburug’ining sanoat shtammi maksimal miqdorda biomassa hosil qilishiga nisbatan uning limon kislotasini sintez qilishi uchun kopproq kislorod talab etiladi.

Kislorod miqdori zamburug’larning opsish xarakteriga tahsir qiladi. Masalan, statsionar sharoitda opstirilgan zamburug’ gifalari parda hosil qilsa, ularni chayqatib yoki aeratsiya sharoitida opstirilganda kulgptural suyuqlikda mitseliyning kichik sharchalari hosil bopladi. Bahzi zamburug’larga (Aireobasidium pullulans, Rhodotorula sannei) kuchli aeratsiya salbiy tahsir koprsatadi. Kislorod keragidan ortiqligida ularda tiklash qobiliyatiga ega boplgan (melanin va karotinoid shaklidagi) pigmentlarni hosil qiluvchi himoya mexanizmlari ishlay boshlaydi. Kislorod kopproq boplganida maksimal nafas olish intensivligi kuzatiladigan zamburug’ turlari (A. oryzae) mahlum.

Turli zamburug’larning kislorod yetishmasligiga sezgirligi turlicha. Misol uchun kislorodsiz sharoitda Fusarium oxysporum 13 hafta hayotchanligini yopqotmaydi, ammo Fusarium eumartii anaerob sharoitga faqat 21 kun chiday oladi. Kislorod yetishmasligiga

taxta-yog’och yemiruvchi zamburug’larga nisbatan deyteromitsetlar kopproq chidamli. Serpula lacrymans uchun kislorodning minimal bosimi simob ustunining 100 mm iga (13,3 kpa) teng. Substratda kislorod yetishmasligi (masalan, yuqori namlik sharoitida) zamburug’ opsishdan topxtashining asosiy sababidir. Bir manzildan boshqasiga suvda oqizib olib borilgan daraxtlar tanasidagi taxta-yog’och yemiruvchi va taxta-yog’ochga rang beruvchi zamburug’lar tez halok boplishi ushbu sharoitda ularga kislorod yetishmasligidir. Taxta-yog’ochni chirishdan asrash uchun ularga sunhiy yomg’ir yog’dirish usuli ham xuddi shu printsipga asoslangan.