Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Dermestidae oilasining zararli turlari quyidagi guruhlarga ajratilishi mumkin: 1. Zaxiralarga tasodifan tushuvchi. 2. fakulgptativ sinantrop, zararlovchilar: a) imaginal stadiyasida; b) lichinkalik stadiyalarida. 3. Obligat sinantroplar: a) tabiatda oziqlanmaydiganlar; b) tabiatda oziqlanadiganlar.

Terixoprlarni sinantrop sharoitga optishlariga quyidagi ekologik xusuiyatlar qulaylik tug’diradi: 1) turning tabiatda yuqori son miqdorda; 2) binolardagi yashash joylar bilan bevosita aloqasi boplgan; 3) yuqori ekologik mutanosib (plastik) (ayniqsa yashash joyi va oziqa tanlashda); 4) afagiya imagosi; 5) diapauza mavjud emasligi.

Terixoprlarning atrof-muhit noqulayliklari tahsiriga barqarorligi, qopng’izlarining yuqori jinsiy mahsuldorligi bilan bir vaqtda lichinkalar oplimining past boplishi, ularning omborxonalardagi son-miqdori juda katta tezlikda koppayishiga, ayrim hollarda hasharotlarning halokatli qopllamda koppayishiga olib keladi. Zararli terixopr turlarga qarshi kurashni rejalashtirilganda yuqorida keltirilgan barcha hollarni hisobga olish zarur.

Terixoprlarning koppchilik turlari hayvonot va opsimliklar materiallaridan hosil boplgan, mahsulotlarning zararkunandalari hisoblanadi. Ayniqsa, koppincha ular teri, teri mahsulotlari, mopyna, par, jun, junli buyumlar, gopsht, gopsht mahsulotlari, sir, quruq sut, quritilgan va dudlangan baliq, kley, muzey eksponatlari, zoologik va entomologik kollektsiyalar, gerbariy, muqovalangan kitoblar hamda kopra (kokos yong’og’ining mag’zi), don va ayrim don mahsulotlarini zararlaydilar. U yoki bu materiallarda koppayib, hasharotlar kemirib ularda kopp sonli yopllar va teshiklar hosil qiladilar, tullagan popstlari va tezaklari bilan mahsulotlarni ifloslab ularni yaroqsiz holga keltiradilar. Bundan tashqari Dermestes avlodining koppchilik lichinkalari koppincha oziqlanmaydigan koppchilik material va buyumlarni g’umbak kamerasi sifatida foydalanish uchun zararlaydilar. Lichinkalar g’umbakka kirishdan oldin opzi rivojlanayotgan moddani tashlab, yaqinidagi har qanday buyumni kemiradi. Ayniqsa bundan koppincha hayvonot mahsulotlari yoki qayta ishlanayotgan (gopsht kombinatlari, kolbasa fabrikasi, omborxonalar va h.) bino devorlari va maxsulotlarni tashuvchi transport vositalari zarar kopradi. Terixoprlar asbest, karton, paxta, paxtadan qayta ishlangan ip gazlama va sintetik gazlama, zig’ir, plastmassalar, tamaki mahsulotlari, telefon kabellari va h zararlaydilar. Ipakchilik korxonalarida ular ipak qurti urug’ini yopqotadi va ipak qurtining pillasini kemirib teshadi va natijada bunday pillalar chuvatishga yaroqsiz bopladi.

Teri-mopynali mahsulotlarning ayniqsa xavfli zararkunadalari sifatida Dermestes oilasiga tahlluqli D.maculatus Deg., D.sibricus Er., D.frichi Kug., D.lardarius L., Attagenus avlodiga qarashli A.unicolor (Brachm.), A.simulans Sols., A.augustatus Ball., A.smirnovi Zhant va Anthrenus avlodining A.pimpinellae F., A.picturatus Sols turlarini qayd qilish kerak. Bu avlodlardan yana olti tur ozroq ahamiyatga ega. Boshqa terixoprlar teri-mopynali mahsulotlar g’amlab qopyilganda onda-sonda nisbatan kam miqdorda uchrab rivojlanadi.

Jun va jun mahsulotlari Attagenus (Brachm.), va Anthrenus . katta xopjalik ahamiyat kasb etadi. Oprta Osiyoda A.unicolor (Brachm.), unga yaqin A.simulans Sols., turi bilan oprin almashgan. Undan tashqari bu mintaqada quyidagi boshqa turlar – A.cyphonoides Reitt., A.augustatus Ball. va Anthrenus picturatus Sols. turlari kuchli zarar yetkazadi.

MDX ipakchiligiga sakkiz turdagi terixoprlar zarar yetkazadi. Ulardan, ayniqsa barcha ipakchilik xududlarida uchraydigan Dermestes frichi Kug turi katta ahamiyatga ega. Oprta Osiyoda esa Trogoderma variabile Ball., T.teuston Ball., Attagenus lobatus Ros., A.simulans Sols. va Anthrenus flavidus Sols. turlari zarar yetkazadi.

Terixoprlar muzey kollektsiyalariga katta zarar yetkazadilar. Quruq hasharotlardan tashqari, qopng’izlar, shuning bilan bir qatorda koppincha qush va sutemizuvchilarning tulumini (chuchela), gerbariy va hayvonot mahsulotlariga tahluqli eksponatlarni zararlaydilar. Muzeylarda zararkunandalik qiluvchi terixoprlarning ropyxati 20 turdan ortiqroqdir. Ayniqsa zoologik muzey eksponantlari asosan Anthrenus avlodining sakkiz va Attagenus avlodining ayrim turlarining zarariga duchor bopladi.

Terixoprlarning yashirin hayot tarzi va lichinkalarining serxarakatchanligi mexanik usullar bilan binolarni va maxsulotlarni ulardan tozalashni chegaralaydi. Oziqali ( jumladan zaharli yem-xoprakli) tuzoqlardan foydalanilgan holda Dermestes avlodi qopng’izlariga qarshi kurashish mumkin. Ayniqsa jinsiy feromon-attraktant tuzoqlardan foydalanilgan holda qopng’izlarni yig’ib yopqotish istiqbolli usullardan hisoblanadi.

Oziqa mahsulotlari va boshqa materiallarni past haroratda (12⁰ past) saqlash, ularni terixoprlar bilan zararlanishdan topliq asraydi. Muzlatish orqali bu zararkunandalarni yopqotish, omborlarda janubiy (ayniqsa tropik) turlar tarqalgan hollardagina amalga oshirilishi mumkin. Yuqori haroratda dizenfektsiyalash esa (maxsus kameralarda) yuqumsizlantiriladigan buyum va materiallar (gazlama, gerbariy va b.) 1-2 soat davomida 80⁰ S gacha qizdirilganda buzilmaydigan taqdirda optkazilishi mumkin.

Hozirgi davrda tez uchuvchan (parchalanadigan repellentlar kuchsiz chopchitish xususiyatiga ega boplganligi tufayli, bunday kimyoviy va fizik xususiyatga ega boplgan moddalarni turar joylarda qopllash maqsadga muvofiq emas va ularni ipakchilik xopjaliklarida qopllashga ham chek qopyadi. CHeklangan hollarda ayrim repellentlarni (kamfora, kamfen, kreozot) qopllash faqatgina zoologik kollektsiyalar va gerbariylarni mukammal ventilyatsiyali (shamollatish) germetik shkaflardagina qopllashga ruxsat etiladi.

Nihoyatda samarali himoya tadbirlarga gazmol, mato va boshqa materiallarni inson uchun toksik (zaharli) xususiyatga ega boplmagan turg’un moddalar bilan shimdirilgandagina erishish mumkin. Ularning ayrimlari repellentlik xususiyatga (masalan, tetrametrin, sirtqi-faol preparatlar) ega boplsa, boshqalari ozmi-koppmi kuchli insektitsidlar hisoblanadi.

Terixoprlarni yopqotishda turar joylar va omborxonalarda kontakt preparatlardan foydalaniladi. Ularning kopplari zararkunandalar sonini keskin kamaytirsada, ularni 100% qirishga olib kelmaydi (preparatlarning nomi).

Koppchililk insektitsidlarni samaradorligini oprganish shuni koprsatdiki, xattoki bir-biriga yaqin boplgan terixopr turlari mahlum bir preparatlarga nisbatan turlicha tahsirchandirlar. SHuning uchun kurash olib boriladigan turlarga qarshi, dastlab laboratoriya sharoitida preparatning samarali kontsentratsiyasini oprnatish muhimdir.

Terixoprlar barcha rivojlanish fazalarini topliq yopqotishda mahsulotlar saqlanadigan binolar yoki materiallarni fumigatsiya qilish yopli bilan erishiladi. Hozirgi davrda qopllaniladigan fumigantlar orasida ayniqsa brommetil juda yuqori samara berib, xattoki diapauzaga kirgan kapr qopng’izi lichinkalarini topliq qirib bitiradi. Kameral fumigatsiyada dixloretan, paradixlorbenzol yoki karboksid singari moddalardan ham foydalanish mumkin.

Keratofag – kuyalar (Tineidae, Tineinae) MDH hududlarida zararkunanda sifatida: Tinea, Tineola, Monopis, Trichophaga avlodlariga oid 30 turdagi kuyalar ropyxatga olingan. Ular teri, jun mahsulot zaxiralari, (fetrli va namatli, probirka qistirmalar) qadimiy kitoblarning charm muqovalarini, namatdan tayyorlangan issiq va tovush izolyatsiyasini, zoologik va etnografik kollektsiyalarni, kiyimlarni zararlaydi.

Ayniqsa, xavfli va yil davomida ommaviy koppayish xususiyati bilan ajralib turadigan, katta iqtisodiy ahamiyatga ega zararkunanda sifatida kiyim kuyasi (Teneola biselliella Humm) ni alohida koprsatish kerak. Zararlashi jihatidan ikkinchi oprinda oprtacha iqlimli mintaqalar sharoitida mopyna kuyasi (Tinea pellionella L.) qayd qilingan.

Kuyalarning barcha yoshdagi qurtlari kemirib zarar beradi. Qurtning topla rivojlanishi davomida keltiradigan zarari, kuya turiga, material sifatiga hamda havo harorati va nisbiy namligiga bog’liq. Yupqa junli matoh kiyimni qurt bir sutka davomida kemirishi tufayli uni teshib optadi. Kuya ommaviy koppayganda, kelib chiqishi jihatidan keratinga oid himoyalanmagan materialni topliq yopqotishi mumkin. Kuyalarning oziqaviy zararlashi aralash matoxlarda ham qayd etilgan boplib, buning ustiga ular bilan yanada intensivroq oziqlanishi kuzatiladi. Ammo, sintetik iplar kuyalar tomonidan yaxshi opzlashtirilmagani tufayli, bunday gazlamalarning topyimliligi ham junli matolardan past bopladi.

Nooziqa materiallarning zararlanishiga qurtlarning bunday nooziqa substlarga oprgimchak iplari va lichinka g’iloflari opramida uning devorlarida materiallarni kemirilgan boplakchalaridan naqshga opxshash topqishini hamda bunday zararlanish qurtlar oziqa izlaganda, g’umbaklanish uchun qulay sharoit yoki zararlangan material qurtning xarakatiga topsqinlik qilganda ham ropy beradi. Ochiqqan qurtlar unga nooziqa hisoblangan ammo ularning jag’lari kemira oladigan, qog’oz, karton, gazlama, ip, ipgazlama, zig’ir tolasidan topqilgan va sintetik matolar, polivinilxlorid va polietilen plenkalar, telefon simi izolyayatsiyasi va boshqalarni ham zararlaydi.

Kuyalarning kapalaklari qopshimcha oziqlanmaydilar. Kapalaklar g’ira-shira qorong’ilik va kechaning birinchi yarmiga qadar uchadilar, oprtacha 7-10 kun yashab, bu davrda 60-120 gacha tuxum qopyadilar.

Kuyalarni qurtlari opzlariga ipak iplaridan turli pana joy topqib yashirin hayot kechiradilar. Jumladan, teri kuyasining (Monopis rusticella Hb.) qurtlari opz atrofiga oziqa qoldiqlari va tezaklari aralashgan mahsulotdan naychalar yasaydi. Qurtlar opsgan sari yopl topqishi ham davom etib, uning uzunligi 10 sm qadar yetishi mumkin. Ayrimda qurtlar tullagandan sopng yangi yopl topqishni boshlaydi. Kiyim kuyasining qurtlari kemirilgan sochlarni ipak iplariga yopishtirishi tufayli, qurtlarning sirtini berkituvchi parda hosil qiladi. Gilam kuyasi (Trichophaga tapetzella L.) materialning hamma tomoniga tarmoqlangan sershox yopllar quradi. Mopyna, kaptar, namat kuyalarining qurtlari tuxumdan chiqqan zaxotiyoq ipak kopchma g’ilof quradi. Mopyna va boshqa ayrim kuyalar qurtlarinng tullashi g’ilof ichida optib, undan keyin qurt yanada yirikroq – yangi g’ilof yasaydilar.

Boshqa hollarda qurtlar har bir tullashidan keyin eski g’ilofni topqishni davom ettirib, uning ikkala uchi tutamini oziqa substratiga qadaydi. Mobodo, qurt har bir tullashidan keyin unga boshqa rangli oziqa substrati berilsa, unda turli rangdagi g’ilofni, yahni “xalqali opsishlar”ni kuzatish mumkin.

Mopyna va kiyim kuyalarining rivojlanishi uchun optimal harorat 23-25⁰S, namat kuyasi uchun – 27-28⁰S, qushlar uyasida doimiy yashaydigan uya (Tinea lapella Hb.), kaptar va boshqa kuyalar pastroq haroratda yashaydilar. Ularning qurtlari salbiy haroratda ham yashay oladi. Ammo bunday haroratda kiyim va mopyna kuyalari tez opladilar. Ularning munosabati namlikka ham turlichadir. Sinantrop turlar odatda quruqsevardirlar, isitilmaydigan binolarda yashovchi turlar esa namsevardirlar. Opzgaruvchan harorat sharoitida hayot kechiruvchi turlarning koppchiligi yiliga ikki marta nasl berib, bunday turlarga uya, kaptar, in va boshqa kuyalarni koprsatish mumkin. Namat kuyasi isitiladigan binolarda yiliga toprt martagacha nasl bersa, mopyna kuyasi rivojlanishi bir yil davom etadi, kiyim kuyasining rivojlanishi bir necha yil davom etishi mumkin. Oziqa substratida yoki oziqlanish joyidan olisroqda qalin g’umbakka (teri, kiyim va boshqa kuya turlari) aylanadigan turlar mavjud. Masalan, mopyna kuyasi g’umbakka aylanishidan oldin oziqa muhitini tashlab, bino shiftiga koptarilib, u yerda g’ilofi osilgan holda qurt qishlaydi va faqat bahorda g’umbakka aylanadi. G’umbaklanishdan oldin namat kuyasining qurtlari ohakli suvoqni 25-30 mm gacha kemirishi mahlum. G’umbaklarning rivojlanishi 1-2 hafta davom etadi. Mopyna va gilam kuyalari tuxum qopyish uchun ehtiyotkorlik bilan oziqa substratini tanlaydilar. Kiyim kuyasining kapalaklari esa koppincha tuxumlarini har qanday oziqa, ayrimda nooziqa substrat ustiga ham topkib ketadi.

Kuyalar hamma yerda tarqalgan, turli joylarda faqat ularning tur guruhlari almashinadi. Kiyim kuyasi inson yashash, joyining obligat turiga aylangan. U-kosmopolit va inson ortidan har qanday noqulay sharoitda ochiq tabiiy holda kirib borib, qoidaga binoan faqat insonning qurilishlarida (uy-joylari) uchrab haroratga qarab yiliga 2-7 martagacha nasl beradi.

Boshqa kuya turlar kapalaklari bahor-yoz oylarida ochiq tabiatga uchib chiqadi va uy-joylar yaqinida qushlar uyasida bir nasl berib, kuzda qaytadan binolarga kopchib kiradi. Nihoyat qator turlar doimiy ravishda qushlar inida, kemiruvchilar uyasida, oplimtiklarda hayot kechiradi. Kuyalar tabiiy manbalaridan osonlikcha ochiq deraza, darcha va eshiklar orqali, ayniqsa tomlar, cherdaklardagi qushlar uyasidan yoki zararlangan materiallar bilan turar joylar va xopjalik binolaridagi oziqa muhitlariga kirib keladilar. Kuyalarning zararli faoliyati isitiladigan binolarda yil bopyi, isitilmaydiganlarida esa 15⁰S yuqori haroratda davom etadi. MDH hududlarida 46 turdagi, qushlar uyasida 32 tur nidikol-kuyalar qayd etilgan boplib, ularning 25 turi, turli materiallar zararkunandalaridirlar.

Teri va junli buyumlarni zararlovchi hasharotlar orasida, ayrim hollarda kuyalardan keltiriladigan zarar nobudgarchilikning yarmidan ortiqrog’ini tashkil qiladi. SHuning uchun kuya va boshqa zararkunandalarga qarshi kompleks oldini olish (proflaktik) va qirish chora-tadbirlarini amalga oshirishni talab qiladi.

Binolarda doimiy ravishda tozalikni tahminlash, ularni shamollatish va quruq holda hamda past haroratda saqlash kuyalar rivojlanishining oldini oladi. Saqlanayotgan tovarlar muntazam ravishda kuyalar zararini aniqlash maqsadida oyiga 1 marta entomolog nazoratidan optqazilishi kerak. Derazalarga mayda toprlar va buyum, ashyolar qalin qog’oz yoki polietilin singari repellentlar joylashtirilgan qoplarda saqlanadigan mexanik topsiqlardan iborat boplishi kerak.

Buyum va ashyolar unchalik zararlanmagan boplsa, ularni muntazam ravishda tozalab turish va havoda quritish kerak. Bunda kuyalarning qurtlari, tuxumlari va g’iloflari terib olinib yopqotiladi. Kuyalarni yopqotishda yuqori yoki past haroratlardan foydalanib termik usulda kurashish ham samarali hisoblanadi. past ijobiy harorat kuyalarni rivojlanishiga topsqinlik qiladi. 5-10 soat davomida – 15⁰S dan 20⁰S gacha muzlatish zararkunandani halok boplishiga olib keladi. Yaxshisi bu usulni qishda ochiq havoda yoki buyumlar va materiallar saqlanadigan binolarga sovuq havoni haydash orqali amalga oshiriladi. Maxsus muzlatgich kameralardan ham foydalanish mumkin. Maxsus kameralarda haroratni 70-90⁰S koptarib termik usul bilan ishlashda kuyalarning barcha rivojlanish fazalarini topliq yopqotsa bopladi.

Kuyalarga qarshi zamonaviy kovrolgp, dermolgp, keratsid, molemor, supramid, aeroentimolgp singari tabletka va aerozolgp shakllarida ishlab chiqarilgan preparatlar junli buyumlarni nafaqat maishiy, balki ishlab chiqarish sharoitida ham qopllanganda ishonchli himoyalaydi.

Junli buyum va kiyimlarni ishonchli himoya qilish uchun jun reaktiv guruxlari va preparatlar orasidagi aloqani topish va buyum tozalanganda yoki yuvilganda ham insektitsid unda puxta oprnashib olgan boplishi kerak. Bunday “rangsiz bopyagich” maxsus preparat sifatida mitin-№-3,4 dixlorfenil – N`2 (2 –sulgpfo-4-xlorfenoksi) – 5 – xlorfenilmochevina xizmat qilish mumkin. Mitin bilan ishlanganda sulgpfogruppa tufayli u jundagi keratin bilan kimyoviy bog’lanadi, kuya qurtlari ovqat hazm qilish fermentlari tahsirida mitin qisman parchalanib toksik mahsulotlar ajratadi. Mitin bilan ishlangan jun amalda odatdagisidan ajralib turmaydi, ammo kuya qurti u bilan oziqlanganda nobud bopladi. Mitin bilan shimdirilgan buyumlarni bir necha marta qayta-qayta tozalash va yuvish, uning toksikligini qator yillar davomida ham pasaytirmaydi.

Junni hazm qilish fiziologiyasi topg’risidagi mahlumotlar keratin molekulasi modifikatsiyasiga asoslangan yana bir himoya usulini ishlab chiqish imkonini yaratdi. Ishlab chiqarish sharoitida disulgpfid tsistinli kopprikchalar tiklangandan keyin jun oksidlanadi. Bunda juda barqaror bis-tioefir: R-S-(CH₂) _n-S-R vujudga keladi. Olingan mahsulotda alkilgp guruxldari opzlariga 1 dan 6 gacha karbonatlarni birlashtiradi va barcha modifikatsiyalar yetarli darajada kuyalarga bardoshli boplsada, ammo bunday ishlov berish, afsuski terixoprlarga nisbatan kurashda past samaralidir. Bu gurux hasharotlar keratinni hazm qilish jarayonida nozik farqlanish ehtimoldan holi emas.

Kuyalarga qarshi kurashda zararlangan buyumlarni, ayrimda esa butun bir binolarni fumigatsiya qilish ularni yopqotishda yuqori samaradorligini koprsatdi. Kameralarda ham chodirlar ostida ham kuyalarga qarshi kurash usuli sifatida brom metil yoki etildan foydaliniladi.

Etarli darajada germitizatsiyalangan va yuqori kontsentratsiyada bu fumigantlardan foydalanish buyumlarning ichiga chuqur singib kirishi tufayli ularni ishonchli yuqumsizlantirib, kuyalarni va boshqa hasharotlar rivojlanish fazalarini batamom yopqotishga olib keladi.