Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Hasharotlar –buyum va materiallarning zararkunandalari.

Hasharotlarning materiallar bilan bog’liqligi.
Hasharotlar sinfi garchand turlarga boy boplsada, ammo ularning bir oz qismi materiallarning zararkunandalari hisoblanadi. MDH mintaqalarida bunday hasharot – zararkunandalarning 8 turkumiga oid atigi 200 turdan ortiqroqlari qayd qilingan (Gornostaev G.N i dr., 1970), (12 jadval)
12-jadval
MDH xududlarida uchraydigan materiallar zararkunanda hasharotlarning turlar soni

Turkum	Zararkunandalar
	Birinchi darajali	Oprtacha	Tasodifli	Jami
Thysanura	-	1	-	1
Blattoptera	-	-	4	4
Isoptera	2	2	1	5
Orthoptera	-	-	6	6
psocoptera	-	3	1	4
Coleoptera	30	22	68	120
Lepidoptera	4	20	32	56
Hymenoptera	-	2	6	8
Jami	36	50	118	204

Materiallarning xavfli zararkunandalari sifatida qopng’izlarning 19 oilasi (13 jadval) oprnatilgan boplib, buning ustiga ularning toprtdan bir qismi barcha zararkunandalarning birinchi darajalisi sifatida qayd etilib, ular Dermestidae, ptinidae, Anobiidae, Tenebrionidae, Cerambycidae, Curculionidae oilalari vakillari hisoblanadi.

13-jadval

MDH mintaqalari xududlarida uchraydigan materiallar zararkunanda qopng’izlarning turlar soni.

Turkum	Zararkunandalar
	Birinchi darajali	Oprtacha	Tasodifiy	Jami
Dermestidae	16	7	5	28
Lymexylonidae	-	1	2	3
Cleridae	-	-	2	2
Ostomatidae	-	-	2	2
ptinidae	2	1	10	13
Anobiidae	7	4	8	19
Bostrychidae	-	1	3	4
Lyctidae	-	1	3	4
Buprestidae	-	-	1	1
Nitidulidae	-	-	2	2
Cucujidae	-	-	2	2
Endomychidae	-	-	1	1
Cisidae	-	-	1	1
Oedemeridae	-	2	-	2
Melandryidae	-	-	1	1
Tenebrionidae	1	1	5	7
Cerambycidae	2	2	11	15
Curculionidae	2	2	6	10
Scalytidae	-	-	3	3
Jami	30	22	68	120

Tangachaqanotlilar 14 oilasi orasida faqat Tineidae va pyralididae oilalarida kopp sonli zararli turlar mavjud boplib, ammo oziqaviy zararlash faqat haqiqiy kuyalarga xos xususiyatdir (14 jadval).

14 jadval

MDH mintaqalari xududlarida uchraydigan materiallar

zararkunanda-tangachaqanotlilarning turlar soni

Oila	Zararkunandalar
	Birinchi darajali	Oprtacha	tasodifiy	jami
Hepialidae	-	-	1	1
Tineidae	3	18	9	30
Oenophilidae	-	1	-	1
Cossidae	-	-	1	1
Tortricidae	-	-	1	1
phaloniidae	-	-	1	1
Momphidae	-	-	1	1
Gelechiidae	1	1	-	2
Blastobasidae	-	-	1	1
pyralidae	-	-	11	11
pieridae	-	-	1	1
Notodontidae	-	-	3	3
Noctuidae	-	-	1	1
Acritiidae	-	-	1	1
Jami	4	20	32	56

Birinchi darajali zararkunandalar opyiqqanotli kuyalar oilasida ham mavjud. Tangachaqanotlilar boshqa oilalari orasida onda- sonda tasodifiy turlar uchrab turadi.

Oziqaviy zararlash opsimlik va hayvonlar mahsulotlari bilangina chegaralanib, ayniqsa opsimlik materiallarining zararkunandalari kopproq turli-tuman boplib, hayvonot materiallarini faqat Coleoptera va Lepidoptera turkumlarining keratofaglari kuchli zararlaydi.

Sintetik materiallar va buyumlar qildumlilar, termitlar, qopng’izlar lichinkalari va kapalaklar qurtlariga tasodifan topqnash kelgandagina zararlanishi mumkin.

Koppchilik hollarda materiallarning oziqaviy zararlanishi, materiallarning ichida yoki sirtida hayot kechiruvchi lichinkalar tomonidan amalga oshiriladi. Buning hisobiga zararkunanda va material orasida topik, trofik va fabrik aloqalar vujudga kelishi mumkin. Topik aloqada hasharotlar buyumlarning bopshliq va yoriqlariga optishi uchun qulayik xususiyati bilan ajralib turib, bunday hollarda buyumning ichki qismi ifloslanishishi mumkin, ayniqsa bunday aloqaning uzoq davomiyligi hasharotning biologiyasi va material yoki buyumlarning mikroiqlimiga bog’liq holda aniqlanadi. Mabodo hasharot materialning ichki bopshlig’i -uning biror qismini, masalan kuya qurtlari g’ilof topqish uchun foydalansa, bunda topik aloqa bilan bir vaqtda fabrik aloqa ham vujudga keladi, natijada material qandaydir darajada zararlanishi mumkin. Bunday hollarda, qachonki hasharot opzi yashab turgan substratni oziqa sifatida foydalansa, topik aloqa, trofik aloqa bilan topldiriladi, bu opz navbatida hammadan kopra materiallari bilan topg’ridan topg’ri trofik aloqa, asosan ksilofag va keratofaglarda vujudga keladi.

Materiallarga oprnashib va ular bilan topik aloqaga kirishgan organizmlarga gilobiontlar, trofik aloqaga kirishganlariga esa gilofaglar deyiladi. Ammo, shuni ham hisobga olish kerakki, koppchilik materiallar zararkunandalari tabiiy sharoitda materiallar bilan emas balki opsimliklar va hayvonlar tabiiy mahsulotlari bilan oziqlanib, faqat ayrim hasharot turlarigina amalda obligat gilofaglar hisoblanadi.

Hasharotlarda oziqa rejmining almashuvi ular xulq atvorining, ozuqa qabul qilish usuli va og’iz apparatining modifikatsiyalanishi hamda oziqa xazm qilish jarayonlarining opzgarishi bilan yuzaga keladi. SHubxasiz bunday opzgarishlar uzoq evolyutsion jarayonlar bilan bog’liq. Gilobiontlarda chuqur fiziologik opzgarishlar odatda kuzatilmaydi. Birinchidan, barcha materiallar zararkunandalarining og’iz apparati kemiruvchi tipda boplib, filogenetik nuqtai nazardan, ayniqsa qadimgi hasharotlarga xosdir. Og’iz apparatlari ixtisoslashgan (sanchib sopruvchi, sopruvchi, yalovchi) hasharotlar materiallarni zararlashga qodir emaslar va ularning zararkunandalari ham hisoblanmaydilar. Ikkinchidan, birinchi darajali zararkunandalar qatoriga, asosan ksilofaglar va keratafaglar kiritilib ular tabiatda kimyoviy tarkibi yuzasidan materiallarga mos keladigan substrat bilan oziqlanadilar, ular materiallar bilan oziqlanganda ovqat xazm qilish jarayonlarida sezilarli darajada opzgarish ropy bermaydi. Ksiloffaglar qanday, maxsus fermentlarga ega boplib, ichida oziqa xazm qilishi opzga xos sharoitda (koppincha, salbiy oksidlab-tiklanish imkoniyati va modda almashinuvida simbiotik mikroorganizmlaring qatnashuvi) amalga oshirsa keratofaglarda ham shunday jarayon yuz beradi. Bunday fiziologik kompleks moslanish bu xasharotlarda opsimlik va xayvonot maxsulotlarini utilizatsiya qilish imkonini yaratib, hasharotlar sinfining boshqa keng vakillari bunga erisha olmaydilar.

Hasharotlarning xulq-atvoriy xarakatlarining abiotik muxitlarga barqarorligi sharoitga qarab ular materiallarga duch kelganda ozmi koppmi sezilarli mahlum darajada opzgartiriladi. Xech boplmaganda bunday uchrashuvlarni ikkiga ajratish mumkin:

1. 
   Tabiiy biotsenoz buyumlarga potentsial zararkunandalarning bevosita yashash muxiti sifatida oprnashishi.
   
2. 
   SHaxarlar isitiladigan binolarida, tabiiy sharoitdan ajratilgan potentsial zararkunandalar populyatsiyasi
   

Birinchi xolda xasharotlarning materiallarga optishi ularning xech qanday fiziologik va xulq-atvoriy reaktsiyalari opzgarmagan xolda ropy beradi Masalan, yog’och ustunlarining, koppriklarning va h.k zararlanishi. Ikkinchi xolda xasharotlarning keskin ekologik sharoitga va tabiiy sharoitdagi maxsulotlardan jiddiy ravishda opzgargan materiallar bilan oziqlanishga mahlum darajada moslashishni talab qiladi. Boshqa sopz bilan aytganda, birmuncha evolyutsion jarayon zarur boplib, natijada sinantrop xasharotlar gilofaglar-opta xafli zararkunandalar sifatida shakillanadi.

Barcha materiallarni vujudga kelishi inson faoliyati bilan bevosita bog’liq boplib, shuning uchun ham tabiiyki gilofaglarning evolyutsiyasi antropogen davomiyligidan chetga chiqmaydi. Mahlumki ular chambar-chas bog’liq. Mabodo ibtidoiy odam, qoidaga asosan tabiiy materiallarni deyarli opzgartirmagan holda boshlang’ich mahsulotlar sifatida foydalangan boplsa, texnologiya va mashinada ishlab chiqarishda opsimlik va hayvonot materiallari borgan sari tabiiy mahsulotlardan farq qilib ularning xilma-xilligi opsib bordi. Inson yashaydigan joyning ekologik sharoiti ham opzgardi. G’or-deyarli tabiiy muhit, dehqonning yog’och uyi-yuqori darajada alohida xonalar, hozirgi zamonaviy kopp qavatli g’ishtdan qurilib, markaziy isitiladigan xonadonlar - bu keyingi ekologik pog’onadir. Koppchilik hasharotlar binolarda yashay olmasalarda, ularning ozgina qismi keltirilgan evolyutsion turli pog’onalarga siljib, ularning ayrim turlari chopqqiga erishdilar.

Keratofag-hasharotlar
Sochxoprlar, patxoprlar, terixopr-qopng’izlar va keratofog-kuyalarni birlashtiruvchi hasharotlar guruhi kopp miqdorda sutemizuvchilarning jun qoplami va shox hosil qiluvchi hamda qushlarning pati tarkibiga kiruvchi opziga xos skleroprotein-keratinlarni hazm qilish xususiyatiga egadirlar. Sinantropik sharoitlarda ayniqsa terixopr qopng’izlar va keratofag kuyalar katta ahamiyat kasb etadilar.

Terixopr- qopng’izlar (Dermestidae-Coleoptera) nisbatan uncha katta boplmagan qopng’izlar guruhini tashkil qilsada, iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Ularning tarkibiga kiruvchi bir muncha turlar hayvonot va opsimlik, ipakchilik materiallari va muzey kollektsiyalarini zararlovchi xavfli zararkunandalar kategoriyasiga tahluqlidir. MDH mintaqalarida zarar keltiruvchi ropyxatiga 42 turdagi terixoprlar kiritilgan boplib, ular asosan Dermestes ( 26 A-rasm), (Dermestinae kenja oilasi), Attagenus (26 B-rasm) Anthrenus (26 V-rasm) va Trogoderma (Megatominae kenja oilasi) avlodlariga xosdir.