Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти роман-герман филологияси факультети

2.7. Ҳозирги ўзбек тилида биологик родни аниқлаш усуллари

Ҳозирги испан тилида род мустақил грамматик категория сифатида мавжуд бщлганлиги сабабди,испан тили ўзбек тилига ўхшамайди. Ўзбек тилида биологик жинсни аниқлашнинг қуйидаги уч хил усули мавжуд: 1) лексик-семантик усул, 2) морфологик усул, 3) синтактик усул.

2.7.1. Родни аниқлашнинг лексик-семантик усули
Суффиксларсиз туб сўзлар ёрдамида жинс маъносини ифодалаш лек-сик-семантик усул дейилади. Бундай сўзларга асосан эркаклик-аёллик, эркаклик-урғачиликни билдирадиган шахс номлари, атоқли отлар, ҳайвонлар, парандалар номлари киради.
а) одамлар ёки шахс номлари:father mother ота она, husband wife эр хотин, son dauther ўғил қиз, boy girl ўғил бола қиз бола, uncle aunt тоға хола, brother sister ака-ука опа-сингил, brother-in-law қайни қайнсингил, father in law қайната қайнана, nephew niece ўғил жиян қиз жиян, gentleman lady жаноб хоним
б) киши номларини билдирувчи атоқли отлар. Бу сўзлар туб герман тилларига ва умумҳинд-европа тилларига хос бўлиши мумкин. Ўзбек тилида ҳам бундай номлар мавжуд бўлиб, улар ҳам соф ўзбек сўзларига ва бошқа тиллардан кириб келган номларга бўлиниши мумкин:
Артур Эмилия
Безил Эн, Энна, Анна
Александр Элис, Алиса
Бернард Барбара
Чарльз, Карл Кэтрин, Экатрина
Даниел Элинор
Дэвид Элизабет, Елизавета
Дональд Эмили, Эмилия
Эдгар Ева
Ўзбек тилида:
Аҳмад Карима
Нишон Салима
Карим Дилбар
Сотиболди Раъно
Рустам Гулчеҳра
Аббос Шаҳло
в) ҳайвонлар, паранда ва бошқа жонли маҳлуқларнинг жинсини ифода этади. Бу ҳар иккала тилда ҳам деярли бир хил:
кийик - мода кийик
ҳўкиз - сигир
новвос - ғунажин
хўроз - макиён
эркак ғоз - урғочи ғоз
aйғир - совлиқ


2.7.2. Родни аниқлашнинг морфологик усули

Махсус суффикслар ёрдамида типологик род категориясининг ясалиши морфологик усул дейилади. Бу суффикслар ҳозирги испан тилида жуда оз бўлиб, айримлари роман тилларига хосдир. Мазкур суффикслар қадимги испан тилидан қолдик сифатида сақланиб қолган, айримлари эса бошқа тиллардан кирган. Бундай суффикслар ўзбек тилига хос эмас. Ўзбек тилида қўлланилаётган сўзлар бошқа тиллардан кирган.

Типологик роднинг морфологик усулини ясаш учун ишлатиладиган махсус аффиксал морфема ўзбек тилида йўқ. Айрим сўзларда тарихан ишлатилиб келган -им (бек - бегим) – ғай (қудағай) суффикслари эса ҳозир ўз маҳсулдорлигини йўқотган. Аммо шунга қарамай ўзбек тилида маълум группага кирувчи сўзлар бўлиб, улар араб ва рус тилларидан олинган -а, -(и) я, -ка суффикслари иштирокида ясалади.
раққос - раққоса
шоир - шоира
мураббий - мураббия
комсомол - комсомолка
артист - артистка