Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти шорахметов шоакбар шорустамович

иккинчидан, бундай қиёслаш тариқасида чиқариладиган суд қарори фақат кўрилаётган фуқаролик ишигина кучга эга бўлишини;
учинчидан, суд Республика қонунларининг умумий асослари ва маъносига таянади, деб берилган кўрсатмага муайян қарорни ҳавола қилиши лозим.
4. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги “Суднинг ҳал қилув қарори ҳақида”ги қарорида қуйидагича тушунтиришлар берилади: ҳал қилув қарори зарур ҳолларда ўхшаш муносабатларни тартибга солувчи иш муомаласи одатлари, маҳаллий одат ва анъаналарида вужудга келган қонун меъёрлари ёхуд фуқаролик процессуал қонунчилигининг умумий асослари ва маъносидан келиб чиққан ҳолда асосланиши мумкин (ФКнинг 5, 6-моддалари, ФПКнинг 12-моддаси).
Ислом ҳуқуқшунослигида низоли муносабатни тартибга сола­диган қонунлар бўлмаган ҳолларда унинг ечимини топишга Пай­ғамбаримиз давридаёқ алоҳида эътибор берилган. Масалан, Пай­ғамбар (с.а.в.) қозининг ўз раъйига қараб адолатли ҳукм чиқариши­ни ҳар томонлама тақдирлаганлар: ”Агар қози ўз раъйига қараб ҳукм чиқарса ва ҳақ бўлиб чиқса, икки баробар тақдирланади. Агар у ўз раъйига қараб ҳукм чиқарса-ю, хато қилган бўлса, у ҳолда бир баробар мукофотга эришади”.¹
Ўз раъйига таяниб ижтиҳод қилиш қоидаси Пайғамбар (с.а.в.) билан саҳоба Муоз ибн Жабал ўрталарида кечган суҳбат ҳақидаги ушбу ривоятдан олинган:
“Пайғамбар Муозни бошқа шаҳарга қози қилиб юбора туриб, - Агар бир масалага дуч келсанг, нимага асосланиб ҳукм чиқарасан? - деб сўрадилар.

• 
  Аллоҳнинг каломига, - деб жавоб берди Муоз.
  
• 
  Агар ундан жавоб топмасангчи?
  
• 
  У ҳолда суннатдан қарайман.
  
• 
  У ердан ҳам топмасангчи?
  
• 
  Ўзимнинг раъйимга қараб ҳукм чиқараман, - деди Муоз.
  

Шунда Расулуллоҳ (с.а.в.) - Аллоҳ элчисининг элчисини (яъни Муозни) Аллоҳ ва унинг Расулига ёқадиган йўлга тавфиқ берган Зотга ҳамду санолар бўлсин!” деб, - хитоб қилдилар.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, агар айрим масалалар­нинг ечимини топиш Қуръонда, суннада ёки ижмоъда очиқ-ойдин кўрсатилмаган бўлса, бундай пайтда қозиларга ўз раъйига таяниб, ихтиёрий ҳукм чиқариш ҳуқуқи берилган. Бундай ҳолда қози аввал қиёс усулига мурожаат қилади. Яъни, пайғамбар ҳаётларидан, ҳа­дисларидан бир неча ҳодиса олиниб, ўшаларга қиёсан бир қарорга келинади. Агар бу йўл ҳам натижа бермаса, қози ўзи ижтиҳод қилади. Яъни, Қуръон ва суннат йўл-йўриқларига таяниб, адолатли ҳукм чиқаради¹.
Демак, шариат қонунчилигида ишни ҳал этиш тўртта далилга асосланади, 1) Китоб (Қуръон); 2) Сунна (Ҳадислар); 3) Ижмоъ; 4)«Қиёс»дир - «Рай» ҳам деб юритилади².