Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти шорахметов шоакбар шорустамович

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АДЛИЯ ВАЗИРЛИГИ


ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК ИНСТИТУТИ

ШОРАХМЕТОВ ШОАКБАР ШОРУСТАМОВИЧ


ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ КОДЕКСИГА


ШАРҲЛАР


ТОШКЕНТ- 2010

Шорахметов Шоакбар Шорустамович

Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процесс­суал кодексига шарҳлар. –Тошкент: ТДЮИ наш­риёти, 2010. -935 бет.

Сарлавҳада: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, ТДЮИ.


Масъул муҳаррирлар:
Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг академиги, юридик фанлар доктори, профессор Ҳ.Р.Раҳмонқулов;
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти гуруҳ раҳбари, юридик фанлар доктори М.М.Мамасиддиқов


Тақризчи:
Ўзбекистон Республикаси Олий судининг судьяси Х.Б.Холмирзаев
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига шарҳлар амалдаги фуқаролик процессуал қонун ҳужжатлари асосида тайёрланган бўлиб, унда Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига киритилган барча ўзгартириш ва қўшимчалар ўз ифодасини топган. Мазкур шарҳларда Ўзбекистон Республикаси Фуқаро­лик процессуал кодексининг ҳар бир моддасига алоҳида изоҳ берилиб, у фуқаролик процессуал қонунчилигини ўрганиш учун назарий ва амалий жиҳатдан муҳим қўлланма бўлиб хизмат қилади.
Ушбу шарҳлар бакалавриат ва магистратура йўналиши талабалари, илмий тадқиқотчилар, профессор-ўқитувчилар, суд, прокуратура, адлия, адвокатура, ФҲДЁ, нотариат ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа ор­ганлар ходимлари, шунингдек кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.
ISBN 978-9943-380-13-4

Ш.Ш.Шорахметов,


© 2010 йил.
© Тошкент давлат юридик институти, 2010 йил.
Сўз боши

Мустақиллик йилларида мамлакатимизда юртбошимиз раҳна­молигида ижтимоий ҳаётнинг барча соҳалари каби суд-ҳуқуқ тизи­мида ҳам кенг қамровли ислоҳотлар босқичма-босқич амалга оши­рилмоқда. Суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар­нинг асосий замирида жамиятни янада демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш асосида бозор иқтисо­диётига асосланган ҳуқуқий демократик давлат қуриш, эркин фуқаролик жамиятини барпо этиш, фуқароларимизнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишни таъминлашдек эзгу ғоя мужассамлашган.

Президентимиз раҳбарлигида бугунги кунда юртимизда инсон ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилишга хизмат қиладиган суд ҳоки­мияти тизими яратилди. 2000 йил 14 августда Ўзбекистон Респуб­ликаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг суд тизи­мини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони қабул қилиниб, унга биноан одил судловни амалга ошириш сифатини яхшилаш мақсадида мавжуд умумий юрисдикция судлари негизида Қорақал­поғистон Республикаси фуқаролик ишлари бўйича Олий суди, вилоятлар, Тошкент шаҳар ва туманлараро фуқаролик ишлари бўйича судлари ташкил этилди. Ушбу фармоннинг қабул қилиниши катта амалий аҳамият касб этиб, у судда ишларнинг адолатли ва ўз вақтида кўриб чиқилишини таъминлашга, фуқароларнинг ҳуқуқ­ларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтиришга, судларнинг мустақиллиги, одил судловни амалга ошириш сифати ва тезкор­лигини оширишга, ҳал қилув қарорларини адолатли бўлишига хизмат қилмоқда.
2008 йил 1 майда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида адвокатура институтини янада ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармон суд-ҳуқуқ тизимининг узвий бўлаги ҳисоб­ланган адвокатуранинг жамиятдаги мавқеини кўтаришга, мустақил адвокатура тизимини барпо этишга қаратилган.
Давлатимиз раҳбари И.А.Кaримoв мамлакатимизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларини янада такомиллаштиришга тўхталиб, Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг 2010 йил 27 январдаги қўшмa мaжлисидaги “Мaмлaкaтимизни мoдeрнизaция қилиш вa кучли фуқaрoлик жaмияти бaрпo этиш – устувoр мaқсaдимиздир” деб номланган мaърузaсида “...агарки, биз иқтисодий ва социал соҳани ислоҳ этиш жараёнларини ижтимоий-сиёсий ва суд-ҳуқуқ тизимини мунтазам янгилаб бориш жараёнлари билан ўзаро аниқ ва чуқур, узвий боғ­лиқ ҳолда амалга оширишни таъминламас эканмиз, мамлакатимиз­ни модернизация қилиш борасида белгилаб олган юксак марра­ларимизга эриша олмаймиз”¹ деб таъкидладилар. Суд-ҳуқуқ тизи­мини ислоҳ қилиш ва янада эркинлаштиришга қаратилган устувор вазифаларнинг ижросини таъминлаш, жамиятимизда кенг кўламда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларини ривожлантириш, суд ишларини юритиш билан боғлиқ фаолиятни тартибга солиш, фуқаролик процессуал қонунчилигини ривожлантириш ва уни амалиётда тўғри қўллашни тақозо этади.
Бу вазифаларни муваффақиятли амалга оширишда фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани назарияси ғояларидан тўғри фойдаланиш, фуқаролик процессуал қонунчилигини илмий шарҳлаш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари томонидан бу соҳа қонун­чилигини мукаммал билиш муҳим аҳамият касб этади.
Таъкидлаш жоизки, суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида фуқаролик суд ишларини юритиш тўғриси­даги қонун ҳужжатлари ичида асосий ўринни эгаллайдиган Ўзбе­кистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига ҳозир­га қадар бир қатор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Улар 2000 йил 14 декабрдаги 163-II-сонли Қонун, 2003 йил 12 декабрдаги 568-II-сонли Қонун, 2004 йил 27 августдаги 671-II-сонли Қонун, 2007 йил 1 августдаги ЎРҚ-106-сонли Қонун, 2008 йил 9 апрелдаги ЎРҚ-149-сонли Қонун, 2009 йил 14 январдаги ЎРҚ-199-сонли Қонун, 2009 йил 11 сентябрдаги ЎРҚ-218-сонли Қонунларда ўз ифодасини топган. Бу қонунларга кўра, фуқароларга суд қарорлари устидан шикоят қилишлари ва ўзларининг бузилган ҳуқуқ ва қонуний ман­фаатларини ҳимоя қилишлари учун қўшимча кафолатлар яратиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодек­сининг 37-боби “Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарор­лари, ажримлари устидан апелляция шикояти бериш (протест кел­тириш)” деб номланди. Шу билан бирга суд қарорларини кассация тартибида қайта кўришнинг янгича механизми жорий этилди.
Суд ҳокимиятининг нуфузини ошириш мақсадида ишда иштирок этувчи прокурорнинг фуқаролик ишлари бўйича хулоса бериш ҳуқуқи ишни кўриш вақтида келиб чиққан масалалар бўйича фикр бериш ҳуқуқи билан ўзгартирилди, прокурорнинг суд қарорлари ижросини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқи бекор қилинди.
Фуқароларнинг суд орқали ҳимояланишга бўлган ҳуқуқларини амалга оширишлари учун қўшимча қулайликлар яратиш мақсадида фуқаролик ишларини судда кўриш ва ҳал қилишнинг бир мунча соддалаштирилган тартиби - “Буйруқ тартибида иш юритиш” (ФПКнинг 20¹-боби) жорий этилди. Энди фуқаролик суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида даъво тартибида­ги иш­лар, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат­лари (қарорлари) устидан берилган шикоятлар бўйича ишлар ҳамда алоҳида тартибда юритиладиган ишлар билан бир вақтда буйруқ тартибидаги ишларни ҳам кўриб чиқиш ва ҳал этиш тартиби белгиланди.
Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги янги таҳ­рирдаги Қонунининг қабул қилиниши муносабати билан умумий юрисдикция судларининг ихтисослашуви қонуний мустаҳкамлан­ди, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича алоҳида судларни ташкил этиш механизми жорий қилинди. Шунга асосан Ўзбекистон Рес­публикаси Фуқаролик процессуал кодексининг бир қатор модда­ларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Бундан ташқари, “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилиниши муносабати билан Ўзбекис­тон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни билан ФПКдаги нормалар “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги Ўз­бекистон Республикаси Қонуни нормалари билан мувофиқлашти­рилди, қолаверса, Фуқаролик процессуал кодекси ҳакамлик суди­нинг ҳал қилув қарори билан боғлиқ ишларни юритиш масалала­рига доир нормалар билан тўлдирилди. Фуқаролик процессининг вакиллик институтига киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар фуқа­роларнинг ҳуқуқ ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари­ни суд орқали ҳимоя қилишлари учун яна бир самарали қадам бўлди.
Фуқаролик процессуал кодексига киритилган ушбу ўзгартиш ва қўшимчалар жамиятимизда суд ҳокимиятининг нуфузини ошириш, фуқароларнинг суд орқали ҳимояланишига бўлган ҳуқуқларини қўшимча кафолатлаш, суд тизимининг қонунчилик асосларини ҳуқуқий демократик давлат ва эркин фуқаролик жамияти талаб­ларига мослаштириш ҳамда фуқаролик ишларини кўриб чиқиш ва ҳал этишни соддалаштиришга хизмат қилади. Фуқаролик процес­суал қонунчилиги, унга киритилган қўшимча ва ўзгартиришларни шарҳлаш, уларнинг мазмун-моҳиятини ҳуқуқни қўллаш амалиёти ходимларига етказиб бериш бугунги суд-ҳуқуқ ислоҳотлари жараёнининг муҳим таркибий қисми ҳисобланди.
Сизларнинг эътиборингизга ҳавола қилинаётган мазкур Шарҳ­лар асосан Ўзбекистонда хизмат кўрсатган юрист, юридик фанлар доктори, профессор марҳум Ш.Ш.Шорахметов қаламига мансуб­дир. Фуқаролик процессуал кодексига киритилган сўнги ўзгар­тириш ва қўшимчаларни шарҳлаш ва ушбу китобни нашрга тайёр­лаш ТДЮИ “Фуқаролик процессуал ҳуқуқи” кафедраси олимлари М.М.Мамасиддиқов,З.Н.Эсанова, Д.Ю.Хабибуллаев С.А.Марипова, Х.А.Қўчқаров, Т.Х.Алиев, С.Ф.Иноятова ва А.А.Хуррамовлар томонидан амалга оширилди. Шарҳларда фуқаролик процессуал қонунчилигидаги барча қоидалар, уларнинг бошқа ҳуқуқ соҳалари билан алоқадорлиги, сўнги йилларда Фуқаролик процессуал кодексига киритилган барча ўзгартиш ва қўшимчалар ўрин олган.
Ушбу Шарҳлар адлия ва суд тизими ходимларига моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларини амалиётда тўғри қўллашларида, олий ва ўрта малакали ҳуқуқшунослар тайёрлайдиган ўқув юртлари талабаларининг фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанини чуқур ўзлаштиришида, умуман ўзининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи ҳар бир фуқаро, давлат ва жамоат ташкилотларига ҳуқуқий ёрдам кўрсатишда муҳим кўмакчи бўлади.