Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

3.2.2 Tsefolokoridler genje klassı - Cephalocovida.
Tsefolokoridler - ju’da’ mayda (2.8 ml ge shekem) ten’iz tu’bindegi batpaqlıqqa ko’milip tirishilik etedi. Uzın h’a’m jin’ishke denesi bas, 10 buwınlı ko’kirek h’a’m 9 buwınlı qarınnan
ibarat. Ha’r bir ko’kirek buwınında 1 jup ayaqları boladı. Qarın bo’liminde uzın qıl ta’rizli eki
o’simshesi bar. pastki shag’lar du’zilisi basqa ko’kirek ayaqlardan parq qılmaydı. Ayaqları h’areketleniw, dem alıw h’a’m awqatın awız tesigine aydaw xızmetin atqaradı. Aptepullalar
awızdan arqaraqda jaylasqanlıg’ı, keyingi eki bas buwın o’simshelerinin’ awız organlarına aylanbag’anlıg’ı en’ a’yemgi belgiler esaplanadı.
2.3.3. Jalg’ızayaqlılar genje klassı - Maxillopoda.
Jalg’ızayaqlılardın’ awız organları jaqsı rawajlanbag’an bolıp awqatın suwdan ajratıp alıw ushın xızmet etedi. Fasetkalı ko’zler h’a’m sag’aqları bolmaydı. Ko’pshilik wa’killerinin’
qan aylanıw sisteması rawajlanbag’an yamasa a’piwayı du’zilgen. Ko’kiregi y buwınnan ibarat.
Ju’ziw ushın ko’kirek ayaqları xızmet qıladı. Ayırım tu’rleri parazitlik qılıp tirishilik etedi. Maksillapodalar genje klassı mistakokaridlar, gu’rekayaqlılar, karpxorlar, murtayaqlılar
h’a’m qaltako’kirekliler toparlarına bo’linedi.
1. Gu’rekayaqlılar toparı - (Copepoda). Bas bo’limi quramalı du’zilgen bolıp, ko’kiregi 5 buwınnan, qarın bo’limi 4 buwınnan turadı. Bastın’ u’stinde nauplius ko’zi, qarın ta’repinde
awızı, uzın antennullası, kelte antennalar h’a’m eki jup jaq ayaqları ornalasqan.

Urg’ashı shayantarizliler jetilgen masklerin qarın bo’limindegi bir, ko’binese eki qaltashasında jabıstırıp alıp ju’redi.

Ma’yektten shıqqan nauplius lichinkası ko’p ese tu’lep u’lkeyedi.
Gu’rek ayaqlılardın’ (800 ge) jaqın tu’ri bar. Plankton o’mir su’redi. Duwshı suwlarda Tsiklop (CYCLOPS) h’a’m daptomus (DIAPTOMUS) a’wladına tiyisli wa’killeri ushrasadı.
Ten’izlarde 1200 den aslam tu’ri tarqalg’an. Kalanus (CALANUS fInmavchIcUs) Barents ten’izinin’ ayrım orınlarında planktonnın’ 30 ke jaqının’ quraydı.
Balıqlardın’ jabralarında tsikloplarg’a o’zgeshe lamproglena h’a’m lachteres parazitlik qıladı.
2. Murtayaqlı shayan ta’rizliler toparı-(Cirrepedia). Murtayaqlı suw astındag’ı taslar, kit,
akula, krablar terisi, mallyuskalar baqanshag’ı, kemelerdin’ suw astı bo’legine jabısıp otırıp tirishilik etedi. Otırıp tirishilik etiwine baylanıslı denesi plastika ta’rizli baqanshaq penen
qaplang’an. Gu’rek ayaqları uzın h’a’m eki shaqalı murtlarg’a aylang’an.
Antenullalar jabısıw organına aylang’an. Murtlılar metamorfoz arqalı rawajlanadı. Olardın’ tsipris ta’rezli lichinkası planktan o’mir su’redi, keyin ala otırıp tirishilik ete baslaydı.
Ko’pshilik murtayaqlılar germafroditler. Ayrım jınıslılarda erkekleri biraz kishi bolıp urg’ashılarının’ mantiyası astında jasaydı.
Ten’iz jag’aları Lepas h’a’m Balanus h’a’mme ten’izlerde ushrasadı. Onayaqlı shayan ta’rizlilerde sakkulina h’a’m keltogaster parazitlik qıladı.
2.3.4. Baqanshaqlı shayanta’rizliler genje klassı – Ostpracoda. Bul genshe klassqa ten’iz h’a’m dushshı suwlarda tarqalg’an ju’da’ mayda ta’rizliler kiredi. Bular eki baqanshaq penen
qaplang’an. Dene buwınları jog’alıp ketken. Nauplius lichinkasının’ bas bo’liminde jalg’ız ko’z
h’a’m bes ju’p o’simshiler ornalasqan. 2-3 ju’p ko’kirek ayaqları ormelep ju’riw ushın xızmet
qıladı. Ju’regi h’a’m sag’aq rawajlanbag’an.
Bulardın’ 200 ge jaqın tu’ri bar. Ha’r tu’rli mikroorganizmler menen awqatlanadı. Ayrım wa’killeri jırtqısh. Qalg’ındı suwlarda Cypris pubira ken’ tarqalg’an.
2.3.5. Joqarı da’rejeli shayanta’rizliler gepje klassı – Malacostraca. Joqarı
shayanta’rizliler ko’kirek h’a’m qarın buwınları sanının’ bir tu’rliligi h’a’m qarınayaqların’ bolıwı menen basqa shayanta’rizlilerden parq qıladı. Bası 4, ko’kiregi 8, qarın bo’limi 6-7
buwınan turadı. Qarın bo’limi telsan menen tamamlanadı. Asqazan shaynawshı h’a’m filtrlewshi
bo’limlerden ibarat. As pisiriw bezleri, ju’regi, kap tamırları jaqsı rawajlang’an. Er jetken h’aywanlardın’ bo’lip shıg’arıw organları anteppal bezlerden ibarat. Urg’ashısının’ jınıs tesigi altınshı, erkeginiki, segizinshi ko’kirek ayaqlarının’ tiykarg’ı buwınlarında ornalasqan.
Joqarı da’rejeli shayan ta’rezlilerdin’ 1400 nan ziyat tu’ri bolıp, olar 14 toparg’a ajraladı.
1. Ten’ayaqlılar toparı – Isopoda. Denesi darzoventral jalpaqlang’an. Bas bo’limi jaq h’a’m 1-2 ko’kirek buwının’ birigiwinen payda bolg’an. Basta fasetkalı ko’zler ornalasqan.
Karapakstın’ qalpaqı bolmaydı. Dem alıw organının’ du’zilisi olardın’ qurg’aqda jasawına mu’mkinshilik beredi.
Holkeshlerde qarıpayaqlar ja’rdeminde, sag’aqlardı qaplap turg’an suw perdesindegi erigen O2 penen dem aladı.
Ayrım h’olkeshler atmosfera h’awası menen dem aladı bulardın’ qarın ayaqları ishinde arnawlı quwıslıq bar. Bul boslıqtın’ dene ishine ushı bastırıwlı tu’tikler ketedi. Bular jalg’an
traxeyalar dep ataladı.
Ayrım tenayaqlılar balıqlardın’ terisinde h’a’m basqa shayantarizlilerdin’ sag’aq quwıslıg’ında parazitlik etedi.
Ma’yek urg’ashı h’aywanlardın’ ko’kirek qaltashasında rawajlanadı. Ma’yektten shıqqan lichinkası ko’kirek ayaqlarının’ ku’shsiz rawajlang’anlıg’ı menen ayaqlarının’ ku’shsiz
rawajlang’anlıg’ı menen er jetkenlerden parq qıladı.
Ten’ayaqlılardın’ 4500 den aslam tu’ri ma’lim. Ko’pshilik bo’legi ten’iz bentosın quraydı. Ten’izlerde, shor ko’llerde uzınlıg’ı 10 sm keletug’ın ten’iz nango’regi (Nesidothes
entomon) ushırasadı. Ha’wizlerde dushshı suw ayg’ırshalar (Asellidae) tuwısının’ wa’killeri ken’
tarqalg’an. Qurg’aqta h’o’lkeshler (Oniscoidea) genje toparı ken’ tarqalg’an. Ho’lkeshler 60-100
sm teren’likte in qazıp topıraq o’nimdarlıg’ın arttıradı.
2. Ha’r tu’rli ayaqlılar yamasa qaptallap ju’ziwshiler toparı - Amphipoda. Bulardın’ denesi eki qaptaldan qısılg’an, bası bir pu’tin bolıp 1-2 ko’kirek buwınları menen qosılıp ketken.
Fasetkalı ko’zler basının’ eki qaptalında ornalasqan. Murtları jaqsı rawajlang’an, awız organı
shaynawshı tipte. Bas qalqanı astında ten’salmaqlılıqtı saqlaw organı jaylasqan. Ko’kirek ayaqları 7 jup bolıp, olar h’a’r qıylı. Da’slepki 2 jubı qısqıshg’a uqsas bolıp awqatlanıw ushın
xızmet etedi. Keyingi eki jubının’ tırnaqları arqag’a, aqırg’ı e jubının’ tırnaqları aldıg’a iyilgen.
Qarın bo’limi y buwınlı. Qarın ayaqları jaqsı rawajlang’an. Eki shaqlı e jup aldın’g’ı qarın ayaqları ju’ziw ushın xızmet etedi. Keyingi eki jup qarın ayaqları da eki shaqlı, biraq olar
arqa ta’repke iyilgen boladı. Bul ayaqlar telson menen birge sekriwshi ayaqlar yag’nıy, uropodlardı payda etedi.
Qaptallap ju’ziwshilerdin’ 4500 tu’ri bar. Ko’p tu’rler ten’iz tu’binde nay ta’rizli inlerde jaylasadı. Bular ishinde h’a’mme xorlar ko’plep ushırasadı. Suw otlar, mayda h’aywanlar, h’a’tte
balshıq penende awqatlanadı.
Jırtqısh wa’killerinen kit biytleri (Cyamidae) tuwısı kit terisinen kemiredi. Ten’izlerdin’ suw qaytıw zonasında Gammarus h’a’m Anisogammarus a’wladı wa’killeri ushırasadı. Dushshı
suwda (Gammarus lacustris) qol qaptallap ju’ziwshini ko’riw mu’mkin. Balıqlarg’a awqatlıq zat
boladı.
3. On ayaqlılar toparı - Decepoda. İri h’a’m quramalı du’zilgen shayanta’rizliler. Olardın’ bas bo’limi prototsefolanda eki jup murt, bir jup fasetkalı ko’zler ornalasıp, suwda jasawshı
tu’rler 1 m uzaqlıqtag’ı na’rselerdi ko’re aladı. Ko’pshilik uzın quyrıq shayanlardın’ aptenullaları 2-3 shaqlı boladı. Onda jaylasqan tu’ksheler iye seziw tuyg’ı h’a’m ximiyalıq seziw wazıypasın
atqaradı. Antennullalar tiykarında ten’ salmaqlılıq organı - statotsitler ornalasqan. Jaqlar ku’shli
rawajlang’an bolıp, awqattı u’zip alıw h’a’mde maydalaw ushın xızmet etedi.
Ko’kirek buwınları u’sh jaq buwınları menen qosılıp jaqko’kirekti payda etedi. Karapakstın’ aldın’g’ı bo’liminen - rostrum o’simshesi payda boladı. Aldın’g’ı 3 jup ko’kirek
ayaqları jaqayaqlarg’a aylang’an, al qalg’an 5 jubı o’rmelew wazıypasın atqaradı. Sonın’ ushın
on ayaqlılar dep ataladı. Krablar h’a’m zoh’id shayanlardın’ tek birinshi jup ayaqlarında, klevetkalardın’ 2-jup, da’rya shayanı, omarlardın’ aldın’g’ı e jup ayaqlarında qısqıshlar rawajlang’an. Langustlarda qısqıshlar bolmaydı.
Ko’pshilik ten’iz on ayaqlılarının’ ma’yeklerinen eresegine ksamag’an lichinka shıg’adı. Bular nauplius, metanauplius, zosa, mizid da’wirlerin o’tkennen keyin er jetedi.
On ayaqlılardın’ 8500 aslam tu’ri bar. Tropikalıq krablardın’ ayırım tu’rleri, a’rwaq krab (Ocupode rotunolate), zoh’id shayanlar (Colnocita) , palma urısı (Birgus latro) qurg’aqta
jasawg’a iyikemlesken. On ayaqlılar 3 genje toparg’a bo’linedi.
1. Uzın qarınlılar. Genje toparı - Notantia. En’ to’men a’piwayı du’zilgen ayaqlılar kiredi. Bularg’a h’a’r tu’rli klevetkalar (Pandalus, Crangon) dı ko’rsetiw mu’mkin.
2. Shala qarınlılar genje otryadı - Reptantia. Ha’r qıylı du’zilgen ko’p tu’rlerdi o’z ishine aladı, wa’killerine Langustlar (Palinura), da’rya shayanı (Astacura), omarlar (Homorus) kiredi.
3. Shala quyrıqlılar. Genje toparı - Anomura. O’z denesi u’stinde qarın ayaqlı mollyuskalardın’ baqanshag’ın alıp ju’retug’ın tu’rleri kiredi, wa’killerinen zah’id shayanı,
qaraqshı krab. Kamchatka krabın aytıwg’a boladı.
On ayaqlılar azıq -awqat retinde u’lken a’h’miyetke iye. Da’rya shayanı, omar, Langustlar awqat retinde paydalanıladı. (h’a’r jılı 1 mln t. shayanta’rizliler awlanadı).

Jumaq

Buwınayaqlılar tu’rli genje tipinin’ wa’killeri bir-birinen denesinin’ bo’limlerge bo’liniwi, bas bo’liminin’ qa’negelesiw da’rejesi, ayaqlarının’ du’zilisi h’a’m lichinkasının’ rawajlanıw qasiyetleri menen parq qıladı. Qurtlardın’ juqa kutikulası bekem sırtqı dene skletine

aylang’an, teri-bulshıq et qaltası bo’lek bulshıq etlerge ajralıp ketiwi na’tiyjesinde aralas dene quwıslıg’ı - miksatsep payda bolg’an poronodiylardan ju’riw ayaqları. Arqa h’a’m tamırında
ju’rek kelip shıqqan, quramalı ko’zler rawajlang’an. Tsefalizatsiyada denesinin’ aldın’g’ı buwınlarınan bas bo’liminin’ payda bolıwı h’a’m aldın’g’ı parapodiyalardan awız organlarına
aylanıwı sebepli gomonom buwınlar ornına geteranom buwınlar payda bolg’an. Buwınayaqlılardın’ antepullası qarmalawshılardan payda bolg’an. En’ to’men da’rejeli wa’killeri sag’aq penen dem alıwshılar h’a’m trilobitta’rizliler arasında ushırasadı.
Troxeyalılar genje tipi filogenetik jaqtan sag’aq penen dem alıwshılar menen baylanısqan. Bul eki toparda da bas bo’limnin’ qa’liplesiwi bir qıylı bag’darda barg’an. Xelitseralılardın’ rawajlanıwı trilobitlerden baslang’an.
Solay etip, buwınayaqlılar evolyutsiyası eki tu’rli parallel filogenetik bag’darda barg’anlıg’ın shamalaw mu’mkin. Birinshisi sag’aqlar menen dem alıwshılar, keyinrek proxeyalar kelip shıqqan. Ekinshisi trilobitta’rizliler arqalı xelitseralılar payda bolg’an. Bunda oligomerizatsiya arqalı saqıynalı qurtlarda dene buwınlarının’ sanı azayıp barsa, ekinshiden ayırım buwınlardan qa’nigelesiwi ku’sheygen.