Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

Paydalanilǵan ádebiyatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KIRISIW
Temanıń aktuallıģı. Sag’aq penen dem aliwshi buwin ayqlilar du’zilisin u’yreniw tek g’ana teoriyaliq a’hmiyetke iye bolip qalmastan ,u’lken ilimiy a’hmiyetke iye. Sag’aq penen dem aliwshi buwin ayqlilar tipinin’ ,ayirim wa’killeri ko’pshilik waqitlari suwlarda ko’binese qurg’aq jerlerde ken’ tarqalg’an formalar esaplanadi.Ko’pshilik su’lkliler waqtinsha parazitler bolip, qan sorip awqatlnatug’in waqtinsha parazitlik qiladi. Su’lkliler at ya’ki mallar suw iship atirganda awiz boslig’i arqali ha’m tamagina jabisip qan sorip ziyan keltiredi.Adam ha’wizden suw ishkende adamnintamag’ina yamasa qizil o’n’eshke o’tip jabisip qan soriydi
Temaniń maqseti: Sag’aq penen dem aliwshi buwin ayqlilar tipi menen adam ha’m janiwarlardin’keselleniw belgilerin u’yreniw.
Temanıń waziypası:
-Buwin ayaqlilar kelip shig’iwi
-Kassifikaciyalaniwi
-Hayanlarda ushrasatug’in parazitlerdi aniqlaw
-Adamlarda keselleniwdi aniqlaw
-Jumaq jasaw
Kurs jumisinıń áhmiyeti:
Buwın ayaqlılar denesi tu’rlishe du’zilgen h’a’m h’a’r qanday jasaw ortalıg’ına iykemlesken. 2.0 mlnnan aslam tu’rdi o’z ishine aladı. Olar baolıq suwlarda ko’binese qurg’aq jerlerde ken’ tarqalg’an, sonday-aq topıraqta o’simlik h’a’m h’aywanlar denesinde, tu’rli organikalıq qaldıqlarda da jasaydı.
Buwın ayaqlılar ıssı h’a’m ıg’al klimatlı zonalarda ko’p ushırap, tu’rlishe boladı. Suwsız sho’listinlarda, Arktika h’a’m antarktidanın’ suwıq jerlerinde ushıratıwg’a boladı. Tu’rlerdin’ h’a’r qıylılıg’ı h’a’m Jer ju’zine tarqalıwı jag’ınan bular basqa h’a’mme h’aywınlardı birge qosıp
esaplag’anda da bir neshe ret joqarı boladı.

l.Buwın ayaqlılar tipinin’ ulıwma belgileri

Bul h’aywınlarg’a to’mendegi ulıwma belgiler ta’n:
l). Denesi qattı h’a’m bekkem kutikula menen qaplang’an. Kutikulanı dene diywalının’ gipoderma qabıg’ı islep shıg’arıp, tiykarınan xitinnan turadı. Xitin quramalı azotlı birikpe bolıp, ximiyalıq ta’sirge shıdamlı.Kutikula h’a’r qıylı ta’sirlerden qorg’aw menen birge tayanısh skelet wazıypasın da atqaradı. Qurg’aqlıqta tirishilik etiwshi buwın ayaqlılardın’ kutikulası sırtqı mum ta’rizli h’a’m may ta’rizli zattan payda bolg’an perde - epikutikula menen qaplang’an. Bul h’aywın denesinen suwdın’ puwlanıp ketiwine jol qoymaydı.
2). Buwın ayaqlılardın’ denesi h’a’m ayaqları buwınlarg’a bo’lingen. Dene buwınlarının’ du’zilisi h’a’m o’lshemleri h’a’r tu’rli (geterenom) boladı. Kutikula h’a’r bir dene bo’liminde to’rt plastinka - skleritlerdi payda etedi. Arqa plastinkası tergit, eki qaptal plastinkalar plevrit
h’a’m astıng’ı qarın plastinkası sternit denlinedi. Skleritler buwınlar aralıg’ında juqa iyiliwshen’ kutikula perde ja’rdeminde bir biri menen qosılg’an. Ayaqları denege h’a’reketshen’ birigedi. Ayaqlardın’ buwınlarg’a bo’lingenligi h’a’m denege h’a’reketshen’ birikkenligi ushın h’a’r tu’rli h’a’m quramalı h’a’reket qıla aladı.

3). Buwın ayaqlılardın’ denesi - bas, ko’kirek h’a’m qarınnan ibarat u’sh bo’limge bo’linedi. Buwınayaqlılar basında seziw h’a’m awqatlanıw ag’zaları jaylasqan. Bastın’ birinshi buwını akron saqıynalı qurtlardın’ prostomiumına tuwra keledi. Ko’kirek bo’limi e-i buwınlardan turıp, onda ju’riw ayaqları h’a’m qanatlar jaylasqan.

4). Bulshıq etler denede top-top bolıp jaylasqan kese-jolaq muskulden ibarat. Bulshıq ettin’ bir ushı dene ag’zalarına, ekinshi ushı dene qaplag’ıshının’ qalın’lang’an jerlerine
birigedi.

5). Dene boslıg’ı aralas yuoslıq - mikotselden ibirat.
6). As pisiriw sisteması aldın’g’ı, ortan’g’ı h’a’m artqı ishekten ibarat. Bunda as sin’iriw fermentlerin islep shıg’arıwshı bezler de bar. Buwın ayaqlılar ishinde h’a’r qıylı usılda awqatlanatug’ın o’simlik h’a’m h’aywan tkanları, tu’rli organikalıq qaldıqlar, jırtqıshlar h’a’m qan sorıwshı tu’rleri de ushıraydı.
7). Qan aylanıw sisteması ashıq bolıp, denenin’ arqa ta’repinde jaylasqan uzınsha yamasa shar ta’rizli ju’rekten baslanadı. Qan ju’rekke klapanlı tesikler - ostiyler arqalı o’tip, tuwrıdan tuwrı yamasa bir neshe qan tamırları (arteriyalar) arqalı dene quwıslıg’ına shıg’ıp ketedi.. İri
ten’iz shayanta’rizlilerdin’ qanında gemotsianin pigmenti bar. Sonın’ ushın olardın’ qanı ko’giltir ten’le boladı. Kislorodtı biriktirip alıw qa’siyetine iye. Qan aylanıw sisteması ashıq bolg’anlıg’ı sebepli qan dene suyıqlıg’ı menen aralasıp ketedi. Sonın’ ushın onı gemo’limfa dep
ataydı.

8). Dem alıw ag’zaları sag’aq, o’kpe yamasa traxeyalardan ibarat. Sag’aqlar tek birinshi suwda jasawshı iri buwınayaqlılar ushın ta’n bolıp, saqıynalı qurtlardın’ parapodiylanının’ o’zgeriwlerinen kelip shıqqan. Traxeya h’a’m o’kpe qurg’aqlıqta jasawshı buwınayaqlılar ushın
ta’n. Traxeyalar h’aywanat du’nyasında tek g’ana buwınayaqlılarda ushıraydı. Mayda shayan ta’rizlilerde arnawlı dem alıw ag’zaları rawajlanbag’an, olar dene beti arqalı dem aladı h’a’m
ızg’ar jerlerde, suwlarda jasaydı.

9). Suwda jasawshı buwın ayaqlılar bo’lip shıg’arıw sisteması bir jup tu’tik ta’rizli bezlerden ibarat. Bul bezlerdin’ sırtqa shıg’arıw jolı ko’kirek ayaqları yamasa antennalar tiykarında ashılıp, olardı koksal bezleri dep ataydı. Jerde jasawshı o’rmekshiler ko’payaqlılar,
polepomalarda o’zine ta’n - malpigi nayları rawajlang’an. Qurg’aqlıqta jasawshı buwınayaqlılar da pisirilmegen awqatlıq zatlar h’a’m artıqsha suw arqı ishek diywalı arqalı qang’a qayta sorıladı. Bunnan basqa denede may toplanadı. Bul suwg’a mu’tajlıq sezilgende may okislenip, metobolitlik suwg’a aylanadı. Suwda jasawshılarda may toplanbaydı.

10). Nerv sisteması bir jup nerv tu’yinleri, yag’nıy bas miy, jutqınshaqtı aylanıp o’tetug’ın nerv tamırları - konnektivalar h’a’m qarın nerv shınjırınan ibarat. A’dette bas miyi prototserebrum, deytotserebrum, tritotserebrum dep atalıwshı u’sh bo’limnen ibarat. Ko’zleri bir
linzadan ibarat a’piwayı h’a’m ko’p linzadan ibarat quramalı, yag’nıy fasetkalı bolıwı mu’mkin. Joqarı buwınayaqlılardın’ quramalı ko’zleri a’piwayı nurlar menen bir qatarda polyarlı h’a’m ultrafiolet nurların qabıllay aladı. Ayırımları basqa tu’rdegi elektromagnit tolqınların da sezedi. Olarda ses shıg’arıw, esitiw. iyis seziw ten’ salmaqlılıq ag’zaları da jaqsı rawajlang’an. Refleksi h’a’r tu’rli h’a’m de quramalı boladı. Olarda ko’beyiw h’a’m na’siline g’amxorlıq etiw menen baylanıslı sha’rtsiz refleksler de jaqsı rawajlang’an.

11). Ko’pshilik buwınayaqlılar ayırım jınıslı. Olar tek jınıslı tuqımlanıw arqalı ayırım waqıtları partenogenez ko’beyedi. Suwda jısawshı buwınayaqlılarda tuqımlanıw sırtta, qurg’aqta jasawshı buwınaqlılarda tuqımlanıw ishki boladı. Ayırımları ma’yek qoymastan tiri tuwadı. Ko’p buwınayaqlılar quramalı o’zgerisler arqalı rawajlanadı. Ma’yekten shıqqan na’sil eger ol er jetken da’wirge uqsamasa, lichinka yamasa qurt delinedi. Ma’yegi sarıwızg’a bay bolg’an tu’rlerdin’ jas a’wladı ereseklerine uqsas boladı.

12). Buwınayaqlılar tek tu’legennen keyin o’sedi. Katikula tu’lew waqtında h’a’mme ag’zalarınan tu’sip ketedi. Tu’legen h’aywannın’ qalqanı ju’da’ juqa h’a’m jumsaq boladı. Bul da’wirde ol kem h’a’rekette bolıp awqatlanbaylda, pana jerde jasırınıp aladı. Jan’a qalqan qatayg’ansha bir neshe saat ku’n o’tedi. Buwınayaqlılar tipi sag’aq penen dem alıwshılar, traxeyalar, xelitseralılar h’a’m trilobit sıyaqlılar genje tiplerine bo’linedi.