Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

3. Sag’aq penen dem alıwshılar genje tipi - Vѓanshua

Bular suwda jasawshı h’aywanlar bolıp esaplanadı. Bir neshe mayda wa’killerinde sag’aq bolmaydı. Olar dene beti arqalı dem aladı. Qurg’aqta jasawshı tu’rleri traxeyalar menen dem aladı. Bul genje tipke tek shayanta’rizliler klassı kiredi.

3.1. Shayanta’rizlilier klassı – Sѓysrasea

Jasaw ortalıg’ı h’a’m tarqalıwı. Ko’pshilik tu’rleri suwda jasaydı. Ten’izlerde ken’ tarqalg’an. Dushshı suwlarda da ushıraydı. ayırım wa’killeri qurg’aqlıqta jasaydı (ayırım krablar, h’o’lkeshler). Shayanta’rizliler (kalanuslar, diaptomuslar, dafniyalar, tsikloplar) ten’iz h’a’m dushshı suw planktonının’ 90 protsentin quraydı. Ko’p tu’rleri bentos h’alında o’mir su’redi (da’rya shayanı, omarlar, krablar, langustlar). Murt ayaqlı shayanta’rizliler bolsa otırıp jasawshı
bentos h’aywanlar qatarına kiredi. Shayanta’rizliler klassına mikroskopiyalıq du’zilisten bir neshe metrge shekemgi h’a’r
tu’rli du’ziliske iye 30 mın’g’a jaqın tu’r kiredi.
Dene buwınları h’a’m bo’limleri.

Denesi ko’p sanlı buwınlardan ibarat. To’men da’rejeli wa’killerinin’ denesiu qsas du’zilgen buwınlı gomonomlı boladı. Ko’pshiliginde buwınları h’a’r qıylı getoronom bolıp,
denesi bas, ko’kirek h’a’m qarın bo’limlerine ajıraladı. Ha’r bir buwında bir jup o’simsheler
boladı. O’simsheler eki shaqlı boladı. Ko’binese tek bir shaqı rawajlanadı. Ko’pshilik wa’killerinde bas penen ko’kirek qosılıp, bas-ko’kirekti payda etedi.Bas bo’limi akronnan
h’a’m to’rt dene buwınlarınan payda bolg’an bolıp, 5 jup o’simshege iye.
Binishi jubı bir shaqlı,
geyparalarında eki shaqlı kelte murtları, yag’nıy antennaları saqıynalı qurtlardın’ palplarına sa’ykes keledi. Ekinshi jup murtları - antennaları bolsa birinshi dene buwınının’ parapodilarınan
payda bolg’an 2-4 bas buwınları o’simshelerinen bir jup joqarı shaq (mandibulalar) eki jup
to’mengi jaqlar (maksillalar) dı payda etedi. Jaqlar awqatlıq zattı uslaw h’a’m shaynaw ushın
xızmet etedi.
Joqarı shayanta’rizlilierdin’ ko’kiregi 8, qarın bo’limi 6 buwınnan, pu’tin denesi 18
buwınnan ibarat. Qarın bo’liminin’ aqırg’ı buwını anal plastinka, yag’nıy telsondı payda etedi.

To’men shayanta’rizlilerdin’ telsonında furka dep atalıwshı jup ayırım o’simshe bar. Ayırım

tu’rlerinde bastın’ antenulla h’a’m antenal tuwını qosılıp o’sip prototsefalon dep atalıwshı
da’slepki bastı payda etedi. Bunda ko’zler h’a’m eki jup murtlar jaylasqan. Bastın’ u’sh
buwınınan turg’an keyingi bo’limi bolsa jaq bo’limi - gnatotsefolan dep ataladı.Ko’binese aqırg’ı bas buwınının’ keyingi sheti ken’eyip, bas qalqan karapakstı payda etedi.

Shayanta’rizlilerdin’ ayaq o’simshelerinin’ sanı dene buwınları sanınan az boladı.

Ma’selen joqarı da’rejeli tu’rlerde 18 dene buwınına 17 jup ayaqlar tuwrı keledi. Talsonda ayaq rawajlanbag’an.
Bas bo’liminin’ o’simsheleri 5 juptan ibarat. Birinshi jup antenullalar – akron o’simsheleri esaplanadı. Bulan tuyg’ı h’a’m iyis seziw, ayırım tsikloplarda h’a’reket organı
wazıypasın atqaradı. Bastın’ qalg’an o’simsheleri eki shaqlı bolıp, tiykarg’ı buwın trotopeditten
h’a’m ol menen tutasqan eki shaqsha: ishkisi endopodit h’a’m sırtqısı ekzopoditten ibarat.
Protopoditte dem alıw organı - sag’aqlar wazıypasın atqaratug’ın epipoditler jaylasqan.

Antennalar seziw yamasa (dafniya) h’a’reket organı esaplanadı.

Ko’kirek buwınlarının’ o’simsheleri h’a’r tu’rli du’zilgen, ko’binese eki shaqlı, ko’pshilik tu’rlerde ekzopodit shaqı joq. Ko’binese olar h’a’reket organı bolıp, ju’ziw h’a’m o’rmelew
ushın xızmet etedi. Aldın’g’ı 1-3 jup ko’kirek ayaqlar awqattı tutıp maydalaw wazıypasın atqaradı. Olar jaqayaqlar dep ataladı.
To’men da’rejelilerde qarın ayaqları rawajlanbag’an. Joqarı formalarında eki shaqlı bolıp, dem alıw h’a’m sırtqı jınıs ag’zaların alıp ju’riw wazıypasın atqaradı. Onayaqlı shayanta’rizlilerde aqırg’ı o’simshe plastinka ta’rizli bolıp telson menen qosılıp quyrıq qalashın
payda etedi. Parazit tu’rlerinde buwın o’simsheleri ulıwma joq yamasa qısqarg’an boladı. Dene diywalı katikula h’a’m onın’ astındag’ı gipodermal epiteliy h’a’m bazal membrana
qabatlarınan ibarat. Katikula betine h’a’k sin’dirilgen qattı h’a’m bekkem boladı. İshki qabatı jumsaq h’a’m elastik zattan turadı. Katikula tayanısh - skelet h’a’m qorg’aw wazıypasın
atqaradı. İshki ju’zinde ornalasqan bo’rtikler bulshıq ettin’ birigiwi ushın xızmetetedi. Shayanta’rizlilerde kese-jolaq bulshıq etler rawajlang’an. teri-muskul qaltasha payda etpey, toptop bolıp jaylasadı.