Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

3.2. Shayan ta’rizlillerdin’ ko’beyiwi h’a’m rawajlanıwı
Jınıs sisteması h’a’m ko’beyiwi. Tek otırıp jasawshı murtayaqlılar arasında germofroditler ushırasadı. Basqa shayanta’rizliler ayırım jınıslı boladı. Ko’binese jınısıy demorfizm jaqsı rawajlang’an. Jınıs ag’zaları a’piwayı du’zilgen bolıp, ko’binese bir jup jınıs bezleri h’a’m olardan
baslanatug’ın ma’yek yamasa tuqım shıg’arıwshı tu’tikshelerden h’a’m de sırtqı jınıs tesiginen
ibarat. Ko’p h’aywanlardın’ ma’yekligi menen tuqımlıg’ı qosılıp ketken. Tuqım shıg’arıw jolları bir jup tu’tikten ibarat. Naylar diywalında arnawlı bezler bar. Bul bezler sekreti ja’rdeminde
tuqım kletkalar bir birine jabısıp, iri qapshıqlar - spermatoforalardı payda etedi.
Kapulyatsiyalarda erkekleri spermatoforalardı urg’ashı jınıs tesigine kirgizedi. Sag’aqayaqlılar genje klassının’ wa’killeri tuqımlanbastan parnogenetik jol menen ko’beyiw qa’siyetine iye.
Da’rya shayanında erkeklerinin’ jınıs tesigi besinshi, urg’ashılarında u’shinshi jup ju’riw ayaqları koksopodiylarında ornalasqan.
Embrional rawajlanıwı. Tuqımlang’an ma’yek kletkasının’ rawajlanıwı ondag’ı sarıwız mug’darına baylanıslı. Gu’rekayaqlılar (tsiklop) ma’yeginde sarıwız az boladı h’a’m olardın’
ma’yek kletkası tegis emes maydalanadı. Da’slepki etaplarda-aq ma’yek kletkalarında ektoderma h’a’m mezoderma payda etiwshi kletkalar payda boladı. Keyinnen ma’yekten a’piwayı du’zilgen
nauplius lichinkası shıg’adı. Nauplius postembrional metamorfoz rawajlanıwdan son’ er jetken
h’aywang’a aylanadı. Ko’binese sarıwız ma’yeklik kletkanın’ sırtında ornalasqan boladı. Endoderma h’a’m
mezoderma japıraqları embrionnın’ qarın ta’repindegi ayırım blastula kletkalarının’ ishki qabatına ko’shiwi na’tiyjesinde kelip shıg’adı. Sonnan son’ embrionnın’ qarın ta’repinde
ektoderma, mezoderma h’a’m endodermadan ibarat ko’p qabatlı embrion tospası payda boladı. Bunın’ bas bo’limininen fasetkalı ko’zler, bas bo’legi (akron), antepnal h’a’m mandibular
buwınlar payda boladı. Mezoderma jemirilip, onın’ kletkalarınan ju’rek h’a’m basqa mezodermal organlar qa’liplesedi, tsellom bolsa birinshi dene boslıg’ı menen qosılıp ketiwi
na’tiyjesinde aralas dene boslıg’ı payda boladı.
Postembrional rawajlanıwı. Bulda sarıwız mug’darına baylanıslı. Sarıwız az bolg’an ma’yekten a’piwayı du’zilgen nauplius lichinka shıg’adı. Onın’ denesi akron, antennal h’a’m
mandibulyar buwınlar h’a’m buwıng’a bo’linbegen anal bo’limnen ibarat. Nauplius lichinkası rawajlanıp metanauplius da’wirin payda qıladı.
Metanauplius rawajlanıp tek shayan ta’rizliler ushın ta’n - zosa stadiyasına o’tedi. Bunnan keyingi midiz basqıshında eki shaqlı ko’kirek ayaqları tolıq qa’liplesedi. Qarın ayaqları
payda boladı. Midiz lichinka tu’legennen keyin, jas shayang’a aylanadı.
Tu’lewi. Tu’lew aldınnan gemo’limfa h’a’m tkanlar da h’a’r qıylı organikalıq h’a’m mineral zatlar toplanadı. Zat almasıw protsessi tezlesedi. Quramındag’ı zatlardın’ bir bo’legi
gemo’limfag’a o’tiwi sebepli eski kutikula juqalanıp baradı. Sonın’ menen birge eski kutikula
astınan gipoderma esabınan tazası payda bola baslaydı.
Tu’lew da’wirinde eski kutikula jarılıwı na’tiyjesinde payda bolg’an tesikten h’aa’wan sırg’anıp sırtqa shıg’adı. Eski kutikulyar qın - ekzuviy bolsa bosap qaladı. Haywanlardın’ tu’lewi gormonal sistema arqalı basqarıladı. Bunda sinus bezlerinin’
neyrosetktor kletkaları h’a’m bas bo’limindegi endokrin bezinin’ gormonları u’lken a’h’miyetke
iye.