Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

3.3. Klassifikatsiyası Shayan ta’rizliler, sag’aqayaqlılar, tsefalokaridlar, maksillopodlar, baqanshaqlı shayanta’rizliler h’a’m joqarı da’rejeli shayanta’rizliler genje klassına bo’linedi.
3.3.1. Sag’aqayaqlı shayanta’rizliler genje klassı - Branchiapoda.
Sag’aqayaqlılar - en’ to’men da’rejeli shayanta’rizliler. Olardın’ buwınları aytarlı bir qıylı
(gomonom) du’zilgen bolıp, bası ko’kiregi menen qosılmag’an. Japıraqqa uqsas ko’kirek ayaqları h’a’reketleniw, dem alıw, h’a’mde awqattı awızg’a aparıw wazıypasın atqaradı. Qan
aylanıw, jınıs sisteamsı a’piwayı du’zilgen. Ko’pshiligi dushshı suwlarda, ayırımları ten’izlerde jasaydı. Bul kishi klass sag’aqlılar h’a’m japıraqayaqlılar bolıp 2 toparg’a bo’linedi.
1. Sag’aqayaqlılar - toparı (Anostraca).
Bular gomonom dene buwınlarına iye bolg’an en’ to’men du’zilgen h’aywan. Olardın’ denesi bas, ko’kirek h’a’m qarın bo’limlerinen turadı. Bastın’ aldın’g’ı bo’liminde antennullalar,
antennalar, bir nauplius ko’zi h’a’m bir jup fasetkalı ko’zleri, keyingi bo’leginde eki jup erkin ornalasqan jaqları boladı. Bas qalqanı - karapaks rawajlanbag’an. 11-19 buwınnan ibarat
ko’kirektin’ h’a’r bir buwınında bir jup eki shaqlı japıraq ta’rizli ayaqları ornalasqan. Sag’aqayaqlılar atalang’an ma’yeklerdi suwg’a qoyadı. Ma’yekler sırtqı ortalıq ta’sirine
ju’da’ shıdamlı. Qurıp qalg’an suwda 3-4 jılg’a shekem tirishiligin saqlay aladı. Sag’aqlılardın’ 180 ge jaqın tu’ri ma’lim. Ko’pshilik tu’rler jushshı suwlarda jasap 2 sm den aspaydı. Jawın suwlarında shalqasına ju’zip ju’rgen branxipustı (Branchipus) ushratıw mu’mkin. Shor suwlı ko’llerde artemiya Artemia salina ken’ tarqalg’an. Bular ko’binese
partogenetik yamasa tri nauplius lichinkasın tuwıw jolı menen ko’beyedi. Shor ko’ller h’a’m ten’izlerde jasaydı. artemiya h’aywanat du’nyasında kem ushırasatug’ın poliploidlıq qa’siyetine
iye. Olardın’ individleri arasında di-, tri-, tetra-, penta- h’a’m oktoploid tu’rleride boladı.
3.3.2 Japıraq ayaqlı shayan ta’rizliler toparı - (Phyllopoda).

Ko’binese dushshı suwlarda ushırasadı. Sag’aqayaqlılardan bas-ko’kirek qalqanının’ barlıg’ı menen ajralıp turadı. Ko’kirek ayaqları japıraqta’rizli boladı. Japıraqayaqlılar qalqanlılar,
baqanshaqlılarh’a’m shaqa murtlılar genje toparına bo’linedi.
1. Qalqanlılar genje toparı - (Notoatraca). Bularda bas ko’kirek h’a’m qarın bo’limn jawıp turıwshı ko’kirek qalqanı jaqsı
rawajlang’an. Barlıq ko’kirektegi 40 buwında 70 jup ayaqları bolıwı mu’mkin. Bir buwında
aldın’g’ılarında bir juptan, keyingilerinde 4-6 jup ayaqları bar. Qalqanlılar ko’l h’a’m h’a’wizler
tu’bindegi batbaqtan h’a’r qıylı organik qaldıqlar h’a’m mayda h’aywanlardı tawıpjiydi Partenogenez arqalı qo’beyedi. Ma’yekleri qolaysız ortalıqqa shıdamlı boladı Topar 9 tu’rdi o’z
ishine aladı. Mısalı Triops concriformis h’a’m lepidurus apus - tı ushıratırıwg’a boladı. 2. Shaqa murtlı shayanta’rizliler yag’nıy suw bu’rgeleri Cladocera genje toparı.
Shaqa murtlılardın’ denesinin’ eki qaptalı qısılg’an eki pa’lleli tınıq xitin baqanshaq ishinde ornalasqan. Bir neshe tu’rlerinde (dafniya) bas bo’limi to’menge qarap iyilgen tumsıq -
rastrumdı payda etedi. Man’layında bir quramalı fasetkalı ko’z, onın’ aldında a’piwayı nauplius
ko’zi ornalasqan. Rostrum astında kelte antenullalar ornalasqan.

Antennalar uzın, h’a’reketleniw
wazıypasın atqaradı. Ko’kirek bo’limi 4-6 buwınnan payda bolg’an. Ko’kirek ayaqları topıraq ta’rizli. Bul
ayaqlarda dem alıw qaltashaları boladı.
Qan tamırları bolmaydı. Ko’kireginin’ artqı ta’repinde oranlasqan qaltashag’a uqsas ju’regi qısqarıp dene boslıg’ındag’ı qandı aralastırıp turadı. Dafniyanın’ ju’regi minutına 1t0-t00
ret sog’adı. Shaqa murtlılardın’ 400 ge jaqın tu’ri bar. Dushshı suwlarda dafniya - Daphnia pulex
h’a’m bosmina - Bosmina longirostris ko’p ushırasadı. Ko’pshilik shaqlı murtlılar ba’h’a’r h’a’m
jaz aylarında atalanbag’an ma’yek qoyıp partenogenez jol menen ko’beyedi. Ma’yegi deesinin’ arqa ta’repine qoyıladı. Bunnan urg’ashıları rawajlanadı. Gu’zde h’awa rayı salqınlasıwı menen
ma’yekler bir bo’leginen erkekleri rawajlanadı. Otalang’an mayek kletkaları ulıwma qalın
qabıqqa oralıp qıslaytug’ın stadiya efippiumdı payda etedi. Solay etip, rawajlanıw tsikli
geterogoniya usılında boladı. Jaz aylarında baqanshag’ının’ bas bo’liminde qalpaqsha payda
boladı. Bunday ma’wsimlik o’zgeris tsiklomorfoz dep ataladı.
Shaqa murtlılar duwshı suwlarda balıq h’a’m balıq shabaqları ushın bah’alı awqat boladı.